Μήδεια πανηγυρική για τα πανηγύρια

* «Μήδεια» του Ευριπίδη Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου

Του ΓΡΗΓΟΡΗ ΙΩΑΝΝΙΔΗ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 18/08/2008

Το σκηνικό της ταυρομαχίας αποδείχτηκε αυτή τη φορά σημαδιακό. Σαν ταύρος εισήλθε ο Ανατόλι Βασίλιεφ στο υαλοπωλείο της Επιδαύρου και τα έκανε όλα λίμπα. Η παράσταση του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Πάτρας προκάλεσε αντιδράσεις που όμοιές τους δεν γνώρισε το τέμενος της Αργολίδας. Η σύνθεση μυστικισμού, πρόκλησης και θεατρικού ιδιώματος που πρότεινε ο σκηνοθέτης, αντιμετωπίστηκε σαν προϊόν σαστισμένου μυαλού, πρόκληση στο κριτήριο των πολλών.

Ο Νίκος Καραθάνος (Αιγέας) πλαισιωμένος από τον πολυάριθμο μουσικό θίασο από μπουζούκια, νταούλια, κλαρίνο και ζουρνάδες

Οποιος σπέρνει ανέμους θερίζει θύελλες, και εκείνος που θέλει να ανακατευτεί με τον πειραματισμό πρέπει να γνωρίζει ότι υπάρχει κίνδυνος να μαζεύει ύστερα τα σπασμένα. Δεν περιμένεις να δεις από το Wooster Group έναν συνηθισμένο «Αμλετ» και δεν περιμένεις από τον Βασίλιεφ μια συνηθισμένη «Μήδεια». Βάλτε δέκα χιλιάδες θεατές να παρακολουθήσουν την παράσταση του αμερικανικού θιάσου σε κάποιο υποθετικό ανοιχτό θέατρο της Αγγλίας και θα έχετε και εκεί παρόμοιες αντιδράσεις. Είναι καιρός, μου φαίνεται, αντί να κοιτάμε πώς θα προστατέψουμε την Επίδαυρο από τους καλλιτέχνες, να δούμε πώς θα προστατέψουμε τους καλλιτέχνες από την Επίδαυρο.

Τι γυρεύει αυτή η σχεδόν τετράωρη «Μήδεια» στην Αργολίδα; Οι απόψεις τού διεθνώς καταξιωμένου σκηνοθέτη της αποτελούν μείγμα θρησκευτικού αποκρυφισμού και θεατρικού παγανισμού που έτσι και αλλιώς δύσκολα μεταδίδεται. Στο εννοιολογικό θέατρο που έχει αναπτύξει για να μελετήσει την παράσταση της φιλοσοφικής σκέψης, το ποιητικό κείμενο αντιμετωπίζεται σαν βάση για μεταφυσικό επιχείρημα και οι μορφές του εξετάζονται στη φωτεινή τους εντέλεια.

Από αυτή την άποψη η εντελής μορφή της Μήδειας είναι αυτή που εμφανίζεται στο τέλος, δίπλα στα παιδιά της. Στην εκδοχή μάλιστα που ακολουθεί ο σκηνοθέτης (παρακάμπτοντας τον Ευριπίδη) αυτά δεν είναι άψυχα σώματα αλλά ζωντανές εν θεώ υπάρξεις, που έχουν απεκδυθεί το φορτίο τους και έχουν κερδίσει με τη θυσία της μητέρας τους την αθανασία. Ο Βασίλιεφ δεν αντιμετωπίζει τη «Μήδεια» σαν ιστορία παιδοκτονίας, όπως και εμείς δεν θα βλέπαμε τη «Θυσία του Αβραάμ» σαν υπόθεση ενός παρ' ολίγον παιδοκτόνου. Αυτό που απομένει είναι το παράδειγμα, το είδωλο της θνητής φύσης και η καταγγελία της ψευτιάς της, ο αμνός και η κούκλα.

Διαβάζοντας ανάποδα το έργο, ο Βασίλιεφ καταλήγει (κάπως βεβιασμένα και εκβιαστικά) στη μεταφυσική φάρσα, στο παιχνίδι που στήνεται ανάμεσα σε μια αγριεμένη φυσική δύναμη (παραπομπή στα ταυροκαθάψια) και τα ανθρώπινα. Σε αυτό το πλαίσιο προχωρά παραπέρα για να αποδώσει την τελετουργική σύγκρουση αρσενικού και θηλυκού, τη σύγκρουση ανατολής και δύσης, τη σύγκρουση του ανθρώπινου με το θείο. Παράλληλα, το ζητούμενο της θεατρικής αυθεντικότητας τον οδηγεί να στήσει ένα πανηγύρι, με τεχνικούς θεάτρου, τρίκυκλα, καρέκλες και όργανα επί σκηνής. Λογικό είναι όλα αυτά μαζί και ταυτόχρονα να δίνουν την εντύπωση της αμετροέπειας, να προκαλούν σύγχυση και να εκνευρίζουν.

Στο κόκκινο σκηνικό της αρένας και του παλκοσένικου που έστησε ο Διονύσης Φωτόπουλος για να κλείσει εκεί τον ταύρο και το παιχνίδι του, ο Χορός εκτελεί άψυχα το τελετουργικό μέρος με σχήματα που θυμίζουν τελετή έναρξης αγώνων. Πιο πίσω, η περισσότερο ευχάριστη κομπανία μεταποιεί την οργή της Μήδειας σε μελωδία. Η άποψη του σκηνοθέτη ότι το ρεμπέτικο κουβαλά ισχυρές ανθρωπολογικές δυναμικές είναι ίσως εξεζητημένη, λειτουργεί όμως επαρκώς στα συμφραζόμενα του έργου. Στην εξαιρετική μουσική του Τάκη Φαραζή (που δεν πρέπει να αδικηθεί) το ιδίωμα της Σμύρνης μεταφέρει τους ανάπαιστους του πρωτότυπου και ο αμανές κουβαλά την κραυγή της προδομένης γυναίκας.

Το εννοιολογικό μέρος της παράστασης ολοκληρώνεται με τη θυσία του καρπού της ένωσης των αντιθέτων και την ανάληψή του σε μια φωτεινή πραγματικότητα. Μακάρι να μέναμε σε αυτό. Κάποια στιγμή ο Χορός, προστατευμένος πίσω από μέρη του σκηνικού που λειτουργούν σαν οδόφραγμα, εξαπολύει επίθεση στο κοινό με λεκτικές ομοβροντίες. Την επόμενη στιγμή η αγγελική ρήση πολλαπλασιάζεται σε τρεις γλώσσες και δέχεται από την πλατεία τα ομαδικά πυρά των έξαλλων θεατών. Ο σκηνοθέτης -είναι φανερό- επιδιώκει να διώξει τους μισούς θεατές και να συσπειρώσει γύρω του τους άλλους μισούς.

Διακρίνω και εκτιμώ στους ηθοποιούς μια στάση αληθινά καλλιτεχνική, ακόμα και αν τρώνε τα μούτρα τους σε μια σχεδόν απροσπέλαστη ρητορική. Ο Βασίλιεφ δεν θέλει τους ηθοποιούς να απαγγέλλουν, θέλει να τεκμηριώνουν. Στη Μήδεια της Λυδίας Κονιόρδου η τεχνική φαίνεται αρκετά χωνεμένη και ο λόγος της έχει κάποιο ειρμό. Ο κουτσαβάκης όμως Ιάσονας του Νίκου Ψαρρά, η Τροφός της Αγλαΐας Παππά, ο Παιδαγωγός του Δημήτρη Κανέλλου και ο ψευτοδερβίσης Κρέων του Γιώργου Γάλλου ακούγονται σαν να διαβάζουν οι ηθοποιοί τον ρόλο τους από χαλασμένο τέλεκιου. Μόνο ο Νίκος Καραθάνος δίνει έναν αγαθιάρη και πειστικό Αιγέα, σε μια στιγμή γενικευμένης ανακούφισης.

Με ερμητισμό, πρόκληση και τεχνική χαμένη στη μετάφραση καταλήγουμε σε μια «Μήδεια» πανηγυρική και για τα πανηγύρια. Ποιος είναι ο χαμένος; Ο Βασίλιεφ χάνει την Επίδαυρο και εμείς χάνουμε τον Βασίλιεφ.