Η ΠΡΩΤΗ ΟΠΕΡΑ ΤΟΥ ΣΟΚΟΥΡΟΦ

Της Μαριας Κατσουνακη, Η Καθημερινή, 13/07/2008

Οσοι περίμεναν να δουν μια παράσταση με καινοτομίες και ριζοσπαστικές ιδέες, απογοητεύτηκαν. Ο Αλεξάντερ Σοκούροφ όμως είχε δηλώσει εξ αρχής ότι δεν πρόκειται να κάνει τίποτα «επαναστατικό»: «Λειτουργούμε με απόλυτο σεβασμό μέσα στο πλαίσιο της ρωσικής παράδοσης». Στις 25 Απριλίου του 2007, στην πρεμιέρα του «Μπορίς Γκοντουνόφ», στην ιστορική Οπερα Μπολσόι, κάποιοι ανακουφίστηκαν από το αποτέλεσμα, κάποιοι δυσφόρησαν.

Η κινηματογραφική καταγωγή του Σοκούροφ, πάντως, ήταν εμφανής στη σκηνοθεσία, αν βασιστούμε στην κριτική των «Moscow Times» που επισημαίνει «τη θαυμάσια καθοδήγηση του πλήθους, (σε σκηνές όπως στην έναρξη στο μοναστήρι Νοβοντέβιτσι ή στη στέψη του τσάρου Μπορίς), στην αριστοτεχνική αλλαγή των σκηνών (ακαριαία, χωρίς να φαίνεται «η ραφή») και στην ιδιαίτερη θέση που κατέχουν οι κομπάρσοι στην εικαστική σύνθεση». Η παραγωγή - σύμφωνα πάντα με τα δημοσιεύματα - είναι μεγαλειώδης, τα κοστούμια, μάλιστα, του Πάβελ Καπλέβιτς (960, τον αριθμό) θεωρούνται από τα πιο πολυτελή και πολυδάπανα που έχουν εμφανιστεί στη σκηνή του Μπολσόι.

Το θέμα δεν είναι η εξουσία

Εκεί που φαίνεται ότι ο Σοκούροφ δεν μπόρεσε να «προσθέσει τίποτα που δεν έχουμε δει πολλές φορές πριν» ήταν στην κίνηση και ερμηνεία των πρωταγωνιστών. Υπάρχει όμως και κάτι που δεν είναι καθόλου συνηθισμένο στις προηγούμενες παρουσιάσεις του «Μπορίς Γκοντουνόφ»: Η άποψη του Σοκούροφ για την όπερα. Ο λιγομίλητος εν γένει σκηνοθέτης, που αρνήθηκε να δώσει συνεντεύξεις πριν από την πρεμιέρα, σε ένα λακωνικό σημείωμά του διευκρινίζει ότι «δεν τον ενδιαφέρει το θέμα της εξουσίας». «Το θέμα της δεν είναι η εξουσία αλλά ο λαός». Και σε τηλεοπτική σύντομη δήλωσή του εμφανίστηκε να λέει: «Η παράστασή μου αναφέρεται σε ευτυχισμένους ανθρώπους και όχι σε τραγικούς χαρακτήρες». Τώρα, πώς θα διαχειριστεί μία όπερα που παρακολουθεί την άνοδο και την πτώση μέσα από την τρέλα, τη συντριβή και τον θάνατο ενός τραγικού ήρωα, εστιάζοντας σε «ευτυχισμένους ανθρώπους», θα το διαπιστώσουμε την ερχόμενη Τρίτη και Τετάρτη (15 και 16 Ιουλίου) στο Μέγαρο Μουσικής. Ομως ο σκηνοθέτης της «Ρωσικής κιβωτού» (του 90λεπτου, μεγαλύτερου στην ιστορία του κινηματογράφου μονοπλάνου, γυρισμένου στο Ερμιτάζ) έχει το χάρισμα να γοητεύει και να καθηλώνει. Ο τρόπος που ο Σοκούροφ στοχάζεται πάνω στην Ιστορία και τους ανθρώπους, που ανατέμνει την ψυχολογία της εξουσίας και προσεγγίζει τον θάνατο, που κινηματογραφεί τα επιτεύγματα του πολιτισμού αλλά και τις αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης, που μιλάει για την υπόκωφη βία και σκληρότητα, τη σκοτεινή και απελπισμένη πλευρά της ύπαρξης, είναι διάχυτος στο έργο του: «Μητέρα και γιος», «Πατέρας και γιος», «Μολώχ», «Ηλιος», «Αλεξάντρα»…

«Δεν αισθάνομαι παιδί του σινεμά, δεν διαπαιδαγωγήθηκα μέσα από τον κινηματογράφο. Θεωρώ ότι αναπτύχθηκα και μεγάλωσα με τη λογοτεχνία, τη ρωσική και την ευρωπαϊκή και οι κύριοι δάσκαλοί μου ήταν λογοτέχνες», είχε πει ο Σοκορούφ, παλαιότερα, σε μία από τις αθηναϊκές επισκέψεις του. «Οποιοδήποτε μεγάλο λογοτεχνικό έργο περιέχει μέσα του τα πάντα: τον ρυθμό, το ντεκουπάζ, τους χαρακτήρες και όλη τη δραματουργική πορεία ενός κινηματογραφικού έργου. Προσωπικά πιστεύω ότι θα έχω μέλλον μέχρι το σημείο που θα βρίσκω ενδιαφέρον και αναζητήσεις μέσα στη λογοτεχνία».

Ο 57χρονος Σοκούροφ, γιος στρατιωτικού, βετεράνου του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με διεθνή αναγνώριση και πολλές διακρίσεις, ασχολείται για πρώτη φορά με την όπερα. Βέβαια, πριν από δύο χρόνια είχε ολοκληρώσει ένα ντοκιμαντέρ για την κοινή ζωή δύο μύθων: του τσελίστα Μστιτλάβ Ροστροπόβιτς (πέθανε πέρυσι τον Απρίλιο) και της γυναίκας του μεγάλης λυρικής καλλιτέχνιδας, της Γκαλίνα Βισνέφσκαγια (η οποία πρωταγωνίστησε στην «Αλεξάντρα»). Σπάνιο υλικό, πολύωρες συζητήσεις με το ζευγάρι στο σπίτι τους στην Πετρούπολη, ρεσιτάλ και εμφανίσεις τους και, τέλος, η δεξίωση που παρέθεσαν για τα 50 χρόνια έγγαμου βίου, αποτυπώθηκαν από τον Σοκούροφ με τρυφερότητα, σεβασμό, ευαισθησία και θαυμασμό για δύο ανθρώπους που ξεχωρίζει «ως δημιουργήματα του Θεού και όχι δούλους του». Στο ντοκιμαντέρ αυτό εκδηλώνεται και η σχέση του σκηνοθέτη με την κλασική μουσική, στον τρόπο που κινηματογραφεί πρόβες, που «ακούει» μουσικές εκτελέσεις, που ξεχωρίζει τι και πώς πρέπει να προβάλει, να φωτίσει, να αναδείξει.

Είναι ιδιαίτερος άνθρωπος ο Αλεξάντερ Σοκούροφ. Εκπέμπει την αύρα του ασκητή και του μύστη, όντας όμως απομακρυσμένος από τις μυστικιστικές, μεταφυσικές, συμβολικές και θεοσοφικές αναζήτεις του προκατόχου του Αντρέι Ταρκόφσκι. Για την ακρίβεια, μάλλον ενοχλείται όταν τον θεωρούν διάδοχό του. Αλλά όσο και να θέλει κανείς να πάρει αποστάσεις δεν μπορεί παρά να αναγνωρίσει τις κοινές καταβολές τους: οραματιστές και οι δύο, δημιουργούν πλάνα εικαστικής αρτιότητας, βαθιάς σοφίας και επεξεργασμένης πνευματικότητας. Ο Αλεξάντερ Σοκούροφ αναμετρήθηκε και αυτός με έναν από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους της «εθνικής ρωσικής σχολής», περιστοιχιζόμενος από ξεχωριστούς συνεργάτες. Ενας αντιακαδημαϊκός, ευρηματικός και αντισυμβατικός συνθέτης, όπως ο Μούσοργκσκι, ευτύχησε σε δυο, από τις πολλές, αναγνώσεις του «Μπορίς Γκοντουνόφ» να «συναντηθεί» με χαρισματικούς δημιουργούς που γνωρίζουν όσο ελάχιστοι τη χώρα, τους ανθρώπους και την ιστορία της.