ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΕΙΝΑΙ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΟΙ ΚΑΙ ΩΣ ΕΚ ΤΟΥΤΟΥ ΔΙΑΘΕΣΙΜΟΙ. ΕΙΝΑΙ ΣΑΝ ΤΑ ΚΑΛΟΥΠΙΑ ΤΗΣ ΦΟΡΜΑΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΜΙΑ ΣΤΑΘΕΡΗ ΜΟΡΦΗ, ΑΛΛΑ ΚΑΘΕ ΦΟΡΑ Ο ΧΡΗΣΤΗΣ ΜΠΟΡΕΙ Ν΄ ΑΛΛΑΞΕΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ, ΤΗ ΣΥΝΤΑΓΗ. Η ΙΔΙΑ ΦΟΡΜΑ ΤΗΣ ΓΙΑΓΙΑΣ ΕΔΙΝΕ ΤΟ ΙΔΙΟ ΣΧΗΜΑ ΣΤΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΗΣ ΜΑΝΑΣ ΜΟΥ ΓΙΑ ΧΑΛΒΑ ΣΙΜΙΓΔΑΛΕΝΙΟ ΚΑΙ ΧΑΛΒΑ ΜΕ ΝΙΣΕΣΤΕ. ΑΣΕ ΠΟΥ ΣΥΧΝΑ ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΦΟΡΜΑ ΕΦΤΙΑΧΝΕ ΚΑΙ ΚΟΥΛΟΥΡΑΚΙΑΟι μύθοι είναι τέτοιες φόρμες, τύποι, καλούπια, αρχέτυπα. Ιδιαίτερα οι λαϊκές φόρμες, αυτές που τις κατεργάστηκαν αιώνες και όπως τα βότσαλα της θάλασσας λειάνθηκαν, στρογγύλεψαν και καταστάλαξαν σε κάτι λιτό, περιεκτικό, πυκνό και σαφές. Ο μύθος του Φιλοκτήτη είναι ένας τέτοιος αρχετυπικός πυκνός «λόγος», μια οιονεί ταυτότητα και όπως συμβαίνει σε κάθε ταυτότητα «ισχύει για πάσα τιμή». Και επαληθεύεται. Απ΄ όλες τις πιθανές εκμεταλλεύσεις του αρχετυπικού μύθου του Φιλοκτήτη, μας διασώθηκε η εκδοχή του Σοφοκλή, έργο βαθιά πολιτικό και άκρως παιδαγωγικό, αφού εκτός των άλλων δραματοποιεί τη σύγκρουση ανάμεσα στη λογική των ωρίμων και το συναίσθημα των εφήβων, ανάμεσα στη σκοπιμότητα και τα μέσα της εξουσίας και την απολυτότητα, την ασυμβίβαστη και αναρχούμενη, ενστικτώδη και φιλανθρωπικότερη φύση της νεότητας. Σε παλιότερο άρθρο μου, εδώ σ΄ αυτή τη θέση, αλλά και με την ευκαιρία παραστάσεων του σοφόκλειου αριστουργήματος, είχα αναφερθεί στην τραγωδία ενός ατόμου που ερήμην του επελέγη από ένα θεϊκό (ή άλλο) σχέδιο, άρα κατέστη ακούσια «σκεύος εκλογής». Ο κυνηγός Φιλοκτήτης, ασκώντας το επιτήδευμά του στο όρος Οίτη, στη Φθιώτιδα, συναντά τον πάσχοντα Ηρακλή πάνω σε σωρό ξύλων και φρυγάνων που τον ικετεύει με αντάλλαγμα τα ένδοξα όπλα του (τόξο και βέλη) να τον λυτρώσει από το μαρτύριο βάζοντας φωτιά, επειδή ο γιος του Ύλλος αρνείται να το πράξει. Ο Φιλοκτήτης τον σπλαχνίζεται, τον λυτρώνει και αποκτά τα όπλα του. Έλα, όμως που αυτά τα όπλα στο «μεγάλο σχέδιο» προορίζονται να πάρουν την Τροία! Όταν ο στρατός των Αχαιών πλέει προς την Τροία, ο Φιλοκτήτης με συμβουλή του Οδυσσέα εγκαταλείπεται στην έρημο νήσο Λήμνο, επειδή κυνηγώντας παραβίασε ιερό άλσος, δαγκώθηκε από δηλητηριώδες φίδι και με πυορροούσα και επώδυνη πληγή που βρωμούσε δεν ήταν ανεκτός ως σύντροφος στην εκστρατεία. Ύστερα από δέκα χρόνια άκαρπης πολιορκίας, οι χρησμοί εντέλλονται πως η Τροία θα πέσει μόνο από τον αντίπαλο που θα διαθέτει τα όπλα του Ηρακλή. Έτσι, φθάνουν στη Λήμνο ο Οδυσσέας και ο γιος του Αχιλλέα Νεοπτόλεμος, για να αποκτήσουν με την πειθώ ή τη βία από τον δύστροπο (πώς όχι), αγιάτρευτο και εξαγριωμένο Φιλοκτήτη. Αυτός ο μύθος δίνει την ευκαιρία στον Σοφοκλή να οικοδομήσει ένα πολιτικό ποιητικό δοκίμιο με τρεις μεταβλητές που δίνουν άπειρες λύσεις, τόσο ώστε ο δραματουργός υποχρεώνεται να καταφύγει σε ευριπίδεια σοφιστικά ειρωνικά τεχνάσματα και για πρώτη φορά στο σωζόμενο έργο του να εμφανίσει στο θεολογείο από μηχανής θεό, τον Ηρακλή, για να δώσει τη λύση. Ο ατομιστής Φιλοκτήτης, ο κρατιστής Οδυσσέας και ένας αμφιρρέπων έφηβος, συμπερίληψη της κοινωνικής συνθήκης διαλέγονται, ερίζουν, ορίζουν και συνωμοτούν, παραπλανούν, υπονομεύουν, χτυπούν πισώπλατα και συχνά κάτω από τη ζώνη, επικαλούμενοι ο καθένας αξίες, ιδέες, ηθικά προτάγματα, συμφέροντα, σκοπιμότητες και κίνητρα. Αν ήθελα προκλητικά να συστήσω το δοκιμότερο σχόλιο πάνω στο έργο του Σοφοκλή, θα συνιστούσα τον «Πρίγκιπα» του «Ηγεμόνα» του Μακιαβέλι. Θυμίζω, έτσι για τη συζήτηση, πως το έξοχο δοκίμιο πάνω στην εξουσία και τα μέσα και τους σκοπούς άσκησής της ήταν το αγαπημένο βιβλίο του Λένιν. Δεν είναι λοιπόν παράξενο πως ερέθισε έναν συστηματικό μεταπράτη ξένων, παλαιών έργων, τον Χάινερ Μίλερ, να βρει στον μύθο και στο πρότυπο του σοφόκλειου Φιλοκτήτη, ένα μοντέλο για να προσεγγίσει τα προβλήματα που θέτουν σήμερα προς συζήτηση και ανάλυση οι σύγχρονες εξουσίες. Όταν μάλιστα ζεις όπως ο Μίλερ στην Ανατολική Γερμανία και είσαι διανοούμενος, καλλιτέχνης, εξεγερμένος ή υποταγμένος από φόβο, δειλία ή συγκατάθεση, είναι αυτονόητο πως ο μύθος του Φιλοκτήτη διατίθεται για να φορτιστεί με νέα σκέψη, σύγχρονη, πάνω στο πανάρχαιο πρόβλημα του σκοπού και των μέσων, των κινήτρων και των επιδιώξεων ατόμων και ομάδων, θεωρητικών και πρακτικών, ουτοπιστών και πραγματιστών.
Ο Μίλερ, όπως και ο δάσκαλός του ο Μπρεχτ, κατέφευγαν πάντα σε ετοιμοπαράδοτους μύθους για να προωθήσουν νέες ιδέες και νέους προβληματισμούς. Ο Μίλερ δανειζόμενος αρχετυπικούς ή λογοτεχνικούς μύθους του Σοφοκλή, του Ευριπίδη, του Σαίξπηρ, του Λακλό («Μηχανή Άμλετ», «Υλικό Μήδειας», «Φιλοκτήτης», Κουαρτέτο», «Ηρακλής» κ.λπ.) συνεχίζει την μπρεχτική παράδοση, την ανάγνωση με όρους διαλεκτικής των προβλημάτων, πολιτικών και ως εκ τούτου κοινωνικών, ηθικών και πολιτιστικών του σύγχρονου κόσμου. Τα τρία σοφόκλεια πρόσωπα του «Φιλοκτήτη» εύκολα, σχεδόν προσφερόμενα στο πιάτο, γίνονται σύμβολα μιας σύγχρονης σχέσης εξουσίας. Ο εξεγερμένος, τυραννισμένος, εξόριστος, ο αμφισβητίας της αυθεντίας και θύμα της, Φιλοκτήτης, απομονωμένος σε κάποιο Γκουλάγκ, ο γραφειοκράτης, εντολοδόχος της εξουσίας, διαπραγματευτής, προπαγανδιστής, ο διπλωμάτης, ισορροπιστής, φορέας της ιδεολογίας του κοινού συμφέροντος Οδυσσέας και ο φιλόδοξος αλλά ανερχόμενος, ενστικτώδης ανθρωπιστής, αισθηματίας έφηβος Νεοπτόλεμος στην εκδοχή του Μίλερ, ακολουθώντας το σχέδιο του Σοφοκλή ως προς το γένος των συμβόλων λίγο πριν από το φινάλε, χρησιμοποιώντας όμως μια άλλη «γλώσσα» εξουσίας, μια άλλη «γλώσσα» αντίδρασης, μεταγράφει με επιτυχία και καίριο ενδιαφέρον τον αρχαίο μύθο σε σύγχρονο μοντέλο ανάλυσης. Ο Μίλερ είναι ποιητής και η επίδραση που ασκεί πάνω του η μαρξιστική ρητορική και ο καταιγισμός των επιχειρημάτων του Μπρεχτ είναι εμφανής και συγγνωστός. Πίσω από την ποιητική του, εύκολα διακρίνει κανείς και τον «Γαλιλαίο» και τον «Πούντιλλα» και τον «Κοριολανό» του Μπρεχτ, όλα ιδιοφυείς αναλύσεις με εργαλείο ανάλυσης τη διαλεκτική του υλισμού.
Ο Μίλερ, όπως και ο δάσκαλός του ο Μπρεχτ, κατέφευγαν πάντα σε ετοιμοπαράδοτους μύθους για να προωθήσουν νέες ιδέες και νέους προβληματισμούς. Ο Μίλερ δανειζόμενος αρχετυπικούς ή λογοτεχνικούς μύθους του Σοφοκλή, του Ευριπίδη, του Σαίξπηρ, του Λακλό («Μηχανή Άμλετ», «Υλικό Μήδειας», «Φιλοκτήτης», Κουαρτέτο», «Ηρακλής» κ.λπ.) συνεχίζει την μπρεχτική παράδοση, την ανάγνωση με όρους διαλεκτικής των προβλημάτων, πολιτικών και ως εκ τούτου κοινωνικών, ηθικών και πολιτιστικών του σύγχρονου κόσμου. Τα τρία σοφόκλεια πρόσωπα του «Φιλοκτήτη» εύκολα, σχεδόν προσφερόμενα στο πιάτο, γίνονται σύμβολα μιας σύγχρονης σχέσης εξουσίας. Ο εξεγερμένος, τυραννισμένος, εξόριστος, ο αμφισβητίας της αυθεντίας και θύμα της, Φιλοκτήτης, απομονωμένος σε κάποιο Γκουλάγκ, ο γραφειοκράτης, εντολοδόχος της εξουσίας, διαπραγματευτής, προπαγανδιστής, ο διπλωμάτης, ισορροπιστής, φορέας της ιδεολογίας του κοινού συμφέροντος Οδυσσέας και ο φιλόδοξος αλλά ανερχόμενος, ενστικτώδης ανθρωπιστής, αισθηματίας έφηβος Νεοπτόλεμος στην εκδοχή του Μίλερ, ακολουθώντας το σχέδιο του Σοφοκλή ως προς το γένος των συμβόλων λίγο πριν από το φινάλε, χρησιμοποιώντας όμως μια άλλη «γλώσσα» εξουσίας, μια άλλη «γλώσσα» αντίδρασης, μεταγράφει με επιτυχία και καίριο ενδιαφέρον τον αρχαίο μύθο σε σύγχρονο μοντέλο ανάλυσης. Ο Μίλερ είναι ποιητής και η επίδραση που ασκεί πάνω του η μαρξιστική ρητορική και ο καταιγισμός των επιχειρημάτων του Μπρεχτ είναι εμφανής και συγγνωστός. Πίσω από την ποιητική του, εύκολα διακρίνει κανείς και τον «Γαλιλαίο» και τον «Πούντιλλα» και τον «Κοριολανό» του Μπρεχτ, όλα ιδιοφυείς αναλύσεις με εργαλείο ανάλυσης τη διαλεκτική του υλισμού.
No comments:
Post a Comment