Η Ελλάδα θρηνεί: "Εφυγε" ο Ιάκωβος Καμπανέλλης!

Είμαστε βαθιά λυπημένοι. "ΕΦΥΓΕ", σε ηλικία 89 ετών, ο αγαπημένος μας θεατρικός συγγραφέας και ακαδημαϊκός Ιάκωβος Καμπανέλλης! Τον τελευταίο ενάμιση μήνα νοσηλεύοταν στην εντατική του νοσοκομείου "Μητέρα". Ο συγγραφέας έπασχε από νεφρική ανεπάρκεια. Μετά από αιμοκάθαρση η υγεία του παρουσίασε επιπλοκές, οι οποίες αποδείχθηκαν μοιραίες.

Photo: © E.KE.BI, 2001. Ορδόλης 

ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗΣ

• Βιογραφικό Σημείωμα

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης γεννήθηκε το 1922. Το 1934 λόγω οικονομικών προβλημάτων οι γονείς του, με τα εννέα τους παιδιά μετοίκησαν στην Αθήνα. Τα προβλήματα όμως της οικογένειας αντί να λυθούν αυξήθηκαν. Έτσι ο Ιάκωβος αναγκάστηκε να εργάζεται την ημέρα και να σπουδάζει σε μια νυχτερινή Τεχνική Σχολή. Τη δίψα του για μόρφωση, την κάλυψε νοικιάζοντας μεταχειρισμένα βιβλία από τα παλαιοβιβλιοπωλεία. Στα δεκαοχτώ του χρόνια ήταν ήδη γνώστης μεγάλου μέρους της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Το 1942 σε μιαν απόπειρα απόδρασης από την Ελλάδα, συλλαμβάνεται από την Γκεστάπο και μεταφέρεται στο Ες - Ες Στρατόπεδο Συγκεντρώσεως Μαουτχάουζεν, στην Αυστρία. Μένει κρατούμενος μέχρι 5-5-1945. Δηλαδή είναι ένας από τους λίγους, επιζήσαντες. Όταν επιστρέφει στην Αθήνα μια παράσταση στο ΘΕΑΤΡΟ ΤΕΧΝΗΣ τον συναρπάζει και αρχίζει να μελετά θέατρο.

Το 1950 παρουσιάζεται το πρώτο του έργο και το χειμώνα 2000-2001 το τριακοστό του. Για την προσφορά του επί μισόν αιώνα στο νεοελληνικό θέατρο του έχουν απονεμηθεί οι τίτλοι:
- Επίτιμος Διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κύπρου
- Επίτιμος Διδάκτωρ της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
- Επίτιμος Διδάκτωρ της Θεατρολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
- Εξελέγη παμψηφεί τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
- Και επίσης, έχει τιμηθεί από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας με την απονομή ανωτάτου παρασήμου.

• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ

ΘΕΑΤΡΟ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

ΤΟΜΟΣ Α΄ - Η έβδομη μέρα της δημιουργίας σελ. 310.  - Η αυλή των Θαυμάτων 1978 - Η ηλικία της νύχτας ISBN 960-04-0240-Χ set960-04-0152-7

TOMOΣ Β΄ - Το παραμύθι χωρίς όνομα σελ. 350 - Βίβα Ασπασία 1996 - Οδυσσέα γύρισε σπίτι ISBN 960-04-0861-0 Set 960-04-0152-7

ΤΟΜΟΣ Γ' - Πρόσωπα για βιολί και ορχήστρα σελ. 324 - Τα τέσσερα πόδια του τραπεζιού1981 - Ο μπαμπάς ο πόλεμος ISBN 960-04-0866-1 set 960-04-0152-7

TOMOΣ Δ΄ - Η Οδός σελ. 234 - Αυτός και το πανταλόνι του 1989 - Ο αόρατος θίασος - O γορίλλας και η ορτανσία ISBN 960-04-0153-5  set 960-04-0152-7

TOMOΣ Ε΄ - Η Στέλλα με τα κόκκινα γάντια σελ. 223 -O δρόμος περνά από μέσα 1991 - Ο επικήδειος ISΒΝ 960-04-0541-7 Set 960-04-0152-7

ΤΟΜΟΣ ΣΤ - Γράμμα στον Ορέστη -Ο Δείπνος σελ. 240 - Πάροδος Θηβών 1994 -Στη χώρα Ίψεν
- Ο διάλογος -Ποιος ήταν ο Κύριος; - Ο κανείς και οι κύκλωπες ΙSBN 960-04-0663-4 set 960-04-0152-7

TOMOΣ Ζ΄ - Μια συνάντηση κάπου αλλού σελ. 371 -Η τελευταία πράξη 1998 -Μια κωμωδία ISΒΝ 960-04-1379-7 set 960-04-0152-7

-Mαουτχάουζεν (χρονικό από την εμπειρία του Ι.Κ. στο ομώνυμο Ες -Ες στρατόπεδο συγκεντρώσεως (1942-1945), σελ. 355, 1999, ISBN 960-04-0112-8

• Μεταφράσεις

In Romanian:

Curtea minunilor: piesa in patru parti.[tr. by]: Polixenia Karambi. Bucuresti, [s.n.], 1967. 86pp.

In English:

Mathausen [tr.by]: Gail Holst -Warhath. Athens, Kedros, 1995. 360pp. ISBN: 960-04-0979-X

Tale without title [tr.by]: Stratos E. Constantinidis. Box Hill, Elikia Books, 1989.

In Italian -Greek:

La Cena [tr.by]: Brigida Artiaco. Napoli, Instituto Universitario Orentale, 1998. 75pp.

In French:

Passage par le dedans: en deux parties et sept tableaux. [tr.by]: Georges Andronidis. Athenes, Institut Francais d' Athenes, 1993. 123pp.

Ο Θεατρικός Συγγραφέας
ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗΣ 

Ο Ακαδημαϊκός Ιάκωβος Καμπανέλλης φέρει δικαίως τον τίτλο του Πατριάρχη του νεοελληνικού θεάτρου αφού το δικό του θεατρικό έργο έδωσε μεταπολεμικά νέα πνοή στην ελληνική σκηνή. Πολυγραφότατος, έχει να επιδείξει ένα έργο πολυδιάστατο, πρόσφορο σε νέες θεατρολογικές αναλύσεις και σκηνικές επαναγνώσεις. Έργο που ο χρόνος, ευνοεί καθόσον η σύγχρονη έρευνα ανακαλύπτει διαρκώς νέες πτυχές του ενώ ο ίδιος ανανεώνει συνεχώς τη γραφή του.

Το έργο του είναι απόλυτα ελληνικό που εκφράζει μια βαθιά πολιτική και κοινωνική ανησυχία: ο Καμπανέλλης, έχοντας ζήσει το ναζιστικό στρατόπεδο (απόρροια της εμπειρίας του αποτελεί και η μαρτυρία του με τίτλο "Μαουτχάουζεν" αλλά και οι μελοποιημένοι από τον Μίκη Θεοδωράκη στίχοι του που έχουν ακουστεί σε όλο τον κόσμο) αλλά και την μετεμφυλιακή εξαθλίωση της Ελλάδας, κάνει θέατρο ορμώμενος από την άμεση εμπειρία που σε πρώτη ανάγνωση παραπέμπει στην ηθογραφία: "Η Αυλή των θαυμάτων", "Η Έβδομη Μέρα της Δημιουργίας", "Η Ηλικία της Νύχτας", έργα που ανέβηκαν για πρώτη φορά στη σκηνή πριν 50 περίπου χρόνια, εξακολουθούν να συγκινούν αποδεικνυόμενα διαχρονικά διότι συνδιαλέγονται με την ευρωπαϊκή δραματουργία και πρώτιστα με τον Ίψεν. Άλλωστε, το έργο του "Στη Χώρα Ίψεν", δημιουργεί έναν ευφυή διάλογο με τους "Βρυκόλακες" του Ίψεν, αιτιολογώντας την έννοια του "μεταθεάτρου" αλλά και την ευρωπαϊκή ταυτότητα του συγγραφέα του.

Νεο-ρεαλιστής ή νεο-ηθογράφος, ο Κ. συνυπάρχει με τον καυστικό χιουμορίστα, τον σατιρικό συγγραφέα που, προβάλλει τη διάσπαση του ατόμου σε πολλαπλές ταυτότητες, διαχέει το χώρο και το χρόνο, εμβολίζει την πραγματικότητα με το όνειρο και τη φαντασίωση. Ο "Αόρατος θίασος", "Ο Κανείς και οι Κύκλωπες", τα "Πρόσωπα για βιολί και Ορχήστρα", "Τα Τέσσερα Πόδια του Τραπεζιού", "Μια Συνάντηση κάπου Αλλού" αποτελούν παραδείγματα της σύζευξης ρεαλιστικού και θεάτρου του παραλόγου. "Ο Γορίλας και η Ορτανσία", με καταγωγή το σουρεαλιστικό γκροτέσκο, ο ιονεσκικός "διάλογος", τα παρωδιακά "Ποιος ήταν ο Κύριος;" και "Επικήδειος", τα αλληγορικά με δομή μιούζικαλ "Ο Μπαμπάς ο Πόλεμος" και "Κωμωδία", δείχνουν το εύρος μιας γραφής του, τις ανάγκες της σκηνής. Άλλωστε, ο ίδιος έχει σκηνοθετήσει επανειλημμένα έργα του.

Υπόγειο χιούμορ αλλά και υπόγεια καταγγελία χαρακτηρίζουν άλλα έργα του όπως αυτά που διασπώντας τον κλοιό της λογοκρισίας επί δικτατορίας στην Ελλάδα, ανεβαίνουν επί σκηνής καταγγέλλοντας μέσα από έναν αλληγορικό λόγο, τραγούδια και μουσική, το ίδιο το καθεστώς. "Το Μεγάλο μας Τσίρκο", "Το Κουκί και το Ρεβύθι" δημιουργούν κοσμοσυρροή αλλά και επεμβάσεις της αστυνομίας ενώ ταυτόχρονα το "Παραμύθι χωρίς Όνομα" σε μουσική Μάνου Χατζηδάκη δημιουργεί θρύλο μεταξύ του τολμηρότερου φοιτητόκοσμου. Τα έργα του αποτελούν την εποχή εκείνη ανάσες ελευθερίας. Οι διαπρεπέστεροι ηθοποιοί και σκηνοθέτες της Ελλάδας έχουν ερμηνεύσει και συνεχίζουν να ερμηνεύουν έργα του, ανιχνεύοντας συνεχώς νέα στοιχεία που δημιουργούν νέες ερμηνευτικές προκλήσεις. Εξάλλου, ο Καμπανέλλης από πολύ νωρίς έγινε γνωστός χάρη και στα σενάρια κινηματογραφικών ταινιών που γνώρισαν διεθνή επιτυχία όπως η "Στέλλα" του Μιχάλη Κακογιάννη με την Μελίνα Μερκούρη στον ομώνυμο ρόλο ή ο "Δράκος" του Νίκου Κούνδουρου.

Οι αρχαίοι μύθοι επαναπροσδιορίζονται με το τρίπτυχο "Γράμμα στον Ορέστη" - "Ο Δείπνος" - "Πάροδος Θηβών". Αλλά και ο περίφημος νόστος του ομηρικού Οδυσσέα βρίσκει μια νέα εκδοχή με τα έργα "Οδυσσέα Γύρισε Σπίτι" και " Η τελευταία Πράξη" που διαπραγματεύονται με ευφυή δραματουργικά τεχνάσματα την μη τελικά πραγματωθείσα επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη, σε μια σύγχρονη Ιθάκη που εκμεταλλεύεται τους "μύθους" της.

Δημήτρης Τσατσούλης

Ο Δημήτρης Τσατσούλης είναι επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Παν/μίου Πατρών και κριτικός θεάτρου και λογοτεχνίας.

Τι έγραψε ο Τύπος για τον
ΙΑΚΩΒΟ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗ
(αποσπάσματα)

Πενήντα χρόνια μετά και με περισσότερα από τριάντα έργα ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, ο επονομαζόμενος γεννήτορας του ελληνικού θεάτρου, ο ανανεωτής του δραματικού περιεχομένου, συνεχίζει να είναι παρών και μάχιμος. Και συνεχίζει να τροφοδοτεί τις σκηνές με τα έργα του. Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης δεν στάθηκε ποτέ σε μια επιτυχία. Και ούτε θέλησε ποτέ να επαναλάβει τα μέσα με τα οποία εξασφαλίστηκε η επιτυχία. Κι αυτό γιατί όπως λέει ο ίδιος, δεν υπήρξε ποτέ ανταγωνιστής του εαυτού του. "Δεν με ενδιαφέρει αν το επόμενο έργο θα είναι καλύτερο του προηγούμενου. Αυτό μου εξασφάλισε την ελευθερία του να λειτουργώ σαν συγγραφέας αυθόρμητα, αδιαφορώντας για το τι θα συμβεί, ποιο θα είναι το αποτέλεσμα. Αυτό που κατέκτησα όλα αυτά τα χρόνια είναι η ελευθερία μου".

• Σταύρος Ξηντάρας: Τα τελευταία χρόνια, αρκετά ελληνικά έργα παρουσιάζονται στις ελληνικές σκηνές. Σπάνια, όμως, αν εξαιρέσουμε τα δικά σας, ξεπερνούν τα ελληνικά σύνορα…

Ιάκωβος Καμπανέλλης: "Πολλά απ' αυτά θα μπορούσαν να σταθούν στην παγκόσμια σκηνή. Δεν υπάρχουν, όμως, καλοί μεταφραστές θεατρικών έργων και μια μετάφραση μπορεί στην κυριολεξία να καταστρέψει ένα έργο. Ένα πεζογράφημα κι αν πάθει μια ζημιά, ο όγκος των 500-600 σελίδων υπάρχει. Στο θεατρικό έργο, το οποίο είναι 60-80 αραιογραμμένες σελίδες, σε μια γλώσσα ελλειπτική και υπαινικτική, εάν η μετάφραση δεν είναι άριστη το έργο δεν υπάρχει,. Άλλος λόγος είναι ότι τα θέατρα δεν είναι εκδοτικοί οίκοι. Τα θέατρα έξω περνούν τα έργα από πολλά φίλτρα και όχι μόνο ποιοτικά. Και ο τρίτος λόγος είναι ο εξής: Βλέπουμε να παίζονται στη χώρα μας πολλά ξένα έργα, μετριότατα, που απλά βλέπονται. Αλλά ό,τι συμβεί στη Νέα Υόρκη, στο Βερολίνο, στο Λονδίνο, στο Παρίσι και σε άλλες μεγαλουπόλεις, λόγω του όγκου της χώρας και της διεθνούς γλώσσας μέσω της οποίας κοινοποιείται, γίνεται αυτομάτως διεθνές γεγονός. Ό,τι και να συμβεί στην Αθήνα παραμένει τοπικό γεγονός"….

• Σταύρος Ξηντάρας: Θεωρείτε κάποιον συγγραφέα δάσκαλό σας;

Ιάκωβος Καμπανέλλης: "Πολλούς. Από τους αρχαίους μέχρι το Μπέκετ. Δεν έγινα μαθητής ενός. Μαθήτεψα σε όλους τους μεγάλους και γι' αυτό δεν ανήκω σε καμία σχολή. Πάντως, δάσκαλοι για ένα θεατρικό συγγραφέα δεν είναι μόνο οι θεατρικοί συγγραφείς. Ένας μεγάλος δάσκαλος θεάτρου μπορεί να είναι και ο Ντοστογιέφσκι και ένας μεγάλος ζωγράφος ή ένας μουσικός, ένας ποιητής, Πρέπει ο δημιουργός να εισπράττει ευαισθησίες και να δημιουργεί τα εργαλεία του, τα μέσα του, καλλιεργούμενος απ' όλες τις μορφές της τέχνης"…

• Σταύρος Ξηντάρας: Το γεγονός ότι ήρθατε σε μια πολύ νέα ηλικία αντιμέτωπος με το θάνατο, κλεισμένος σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, λειτούργησε θετικά ή αρνητικά στη συνέχεια;

Ιάκωβος Καμπανέλλης: "Δεν ξέρω αν θα ήμουν αυτός που είμαι αν δεν είχα αυτή την ανεκτίμητη εμπειρία στην κόλαση. Δεν ξέρω αν θα γινόμουν καν συγγραφέας με τον τρόπο που σκέπτομαι και εκφράζομαι. Αν θα ήμουν ο δέκτης που είμαι. Γιατί ένας συγγραφέας μπορεί να είναι πομπός, αλλά στην αρχή είναι δέκτης. Το ότι τα έργα μου είναι πολυπρόσωπα είναι η απόρροια της εμπειρίας μου από το Μαουτχάουζεν. Από ένα χώρο ακραίων καταστάσεων και ακραίων συμπεριφορών, από μέρους ακόμα και των κρατουμένων. Ήταν ένα πλήθος υπήκοο σε μια κοινή μοίρα. Αυτό είναι ένα στοιχείο που υπάρχει πολύ μέσα στα έργα μου. Κι ακόμα θα έλεγα για το ρόλο που παίζει η φαντασία στον άνθρωπο, γενικά. Η καταφυγή εις την φαντασία, η χρήση της, με λίγα λόγια ο άνθρωπος που δεν χωράει μέσα στο εαυτό του, που υπάρχει, επίσης, μέσα στα έργα μου, είναι κάτι που το ζούσαμε στο στρατόπεδο κάθε λεπτό"… (Εφημ. Απογευματινή, 13/05/2001)

ΒΑΛΤΕΡ ΠΟΥΧΝΕΡ
(Μέρος ομιλίας του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών)

Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗ
ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΔΡΑΜΑΤΟΥΡΓΙΑ

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, με την παράσταση της Αυλής των Θαυμάτων στο υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης του Κάρολου Κουν το 1957, έδωσε και ένα συμβατικό ορόσημο για την αρχή του μεταπολεμικού θεάτρου, όπως αναγνωρίζεται σήμερα από τη θεατρική ιστοριογραφία. η συγκυρία της παράστασης αυτής, με τη συμβολική λειτουργικότητα της ιστορικής τομής, ενώνει δύο στοιχεία που αποδείχτηκαν καθοριστικά για τις επόμενες δεκαετίες: τη λειτουργία του Θεάτρου Τέχνης ως μόνιμης εστίας της μεταπολεμικής δραματογραφίας, στο βαθμό που καταπιάνεται με την καταγραφή και ανάλυση της σύγχρονης πραγματικότητας της νεοελληνικής κοινωνίας, αφού ανέδειξε στο ρεπερτόριό του τόσους νέους συγγραφείς και τόσα νέα έργα, και την καθιέρωση του ρεαλιστικού τύπου του μεταπολεμικού δραματικού έργου, που θεματοποιεί παρόν και πρόσφατο παρελθόν και παρουσιάζει, με σχεδόν νέο νατουραλιστικό τρόπο, tranches de vie, αλλά στη μεταψυχαναλυτική εποχή και tranches de l' ame, που δεν αποκλείουν και το υποσυνείδητο και τα όνειρα, τον ψυχισμό και τα βαθύτερα πιστεύω του σκηνικού πληθυσμού, ο οποίος αποτελείται από ζωντανές υπάρξεις και γνώριμους ανθρώπους με σάρκα και οστά. στην περίπτωση της Αυλής πρόκειται μάλιστα για κοινωνιολογική "σπουδή" μιας παραδοσιακής κοινωνικής "μονάδας", που βασίζεται στην τυχαία συστέγαση, λειτουργεί όμως ως οργανική ενότητα συλλογικής συνείδησης, που σχηματίζει στην αρχιτεκτονική της διάταξη και τη σκηνική της αναπαραγωγή την κοινωνική παγίδα του milieu, από την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει κανείς και η οποία αποτελεί, κατά τις προδιαγραφές του παραδοσιακού Νατουραλισμού, τον κύριο "ήρωα" του έργου.

Κι όμως με μια τέτοια ανάγνωση μας διαφεύγει ένα σημαντικό μέρος της ουσίας του έργου αυτού. Ο όψιμος Καμπανέλλης μας έμαθε να διαβάζουμε το πρώιμο έργο του και με διαφορετικό τρόπο. Τη χρονική εκείνη στιγμή είχαν προηγηθεί επίσης παρόμοιες νεορεαλιστικές προσεγγίσεις της κοινωνικής πραγματικότητας, όπως η Έβδομη μέρα (1955) ή η Στέλλα με τα κόκκινα γάντια (1953/54), αλλά και έργα τελείως διαφορετικής υφής, όπως ο ποιητικός Χορός πάνω στα στάχυα (1950), που δεν έχει εκδοθεί, Η Οδός… (1951), η ουτοπική σάτιρα Ο Γορίλλας και η Ορτανσία (1952) και οι αλληγορικές παρωδίες από το χώρο της αρχαιότητας Οδυσσέα γύρισε σπίτι (1952) και Ο μπαμπάς ο πόλεμος (1952)· την ίδια τη χρονιά της Αυλής ο Καμπανέλλης συγγράφει το σπαρακτικό μονόλογο Αυτός και το παντελόνι του. Ο αυτοδίδακτος συγγραφέας, συνεπαρμένος και γοητευμένος από την υποκριτική και το ζωντανό θέατρο, ξεκινάει με μια πολύ μεγαλύτερη υφολογική, δραματουργική και θεματογραφική ποικιλία απ' ό,τι φαίνεται εκ πρώτης όψεως από την παραστασιογραφία των έργων του.

Και σπεύδω να διευκρινίσω και το σημείο που υπαινίχθηκα προηγουμένως, πως διαβάζουμε σήμερα και τα πρώιμα έργα του με διαφορετικό μάτι, καθώς πλέον μας φανερώθηκε ένας Καμπανέλλης σχεδόν μυστικιστής, σχεδόν μεταφυσικός, πέραν της ρεαλιστικής ψυχογραφίας και της χρονικής στιγμής της ιστορικής συγκυρίας, με έργα που κινούνται σε μακρούς συμπυκνωμένους χρόνους, υπερβαίνουν το Εγώ και προσεγγίζουν μια μυστηριακή συλλογικότητα, έργα που ενώνουν ζωή και θάνατο σε μια ορθολογικά ασύλληπτη αλλά εντούτοις βιωνόμενη "κοινωνία", που εκπέμπει μια σαγηνευτική ομορφιά και μια υπερβατική βεβαιότητα. τώρα που η καθημερινή αβεβαιότητα της μεταπολεμικής κοινωνικής πραγματικότητας επιστρέφει στη μεγάλη πατρίδα της Φύσης, στο καθαρό φως του Αιγαίου και στην εκλεκτή συντροφιά των ηρώων της αρχαίας τραγωδίας, τώρα καταλαβαίνουμε καλύτερα πως οι σπόροι αυτής της υπερβατικής, από πολλές απόψεις, διάστασης ενυπήρχαν και στα πρώιμα έργα του, ακόμα και στα λεγόμενα "ρεαλιστικά". Ας δούμε μόνο τους τίτλους της λεγόμενης πρώτης τριλογίας: Έβδομη ημέρα της δημιουργίας, Η αυλή των θαυμάτων και Η ηλικία της νύχτας, τίτλους που παραπέμπουν, μ' έναν ποιητικότατο τρόπο, σε μιαν υπερβατική διάσταση, πέρα από τη ρεαλιστική κοινωνική απεικόνιση, που αποτελεί το περιεχόμενο των έργων αυτών.

Το δραματικό έργο του Καμπανέλλη αιφνιδίασε επανειλημμένα κριτικούς και θεατρανθρώπους: με την ανακάλυψη των μη ρεαλιστικών έργων της πρώιμης περιόδου, με την καυστική σάτιρα στη συνέχεια της Επταετίας, με στοιχεία φαρσικά και με μια δραματουργική διάθεση που θυμίζει επιθεώρηση και μια ροπή για μικρές φόρμες, όπως το σκετς και το "νούμερο": Το μεγάλο μας τσίρκο, Το κουκί και το ρεβίθι, ο Εχθρός Λαός, Πρόσωπα για Βιολί και Ορχήστρα, Τα τέσσερα πόδια του τραπεζιού. η απρόσμενη εξέλιξη της αρχαίας θεματογραφίας, από την υπαινικτική για σημερινές καταστάσεις σάτιρα και μεταγραφή της ελληνικής μυθολογίας σε ουσιαστικές και πρωτότυπες συνθέσεις έκτακτης δραματουργικής γοητείας, που μεταπλάθουν και "συνεχίζουν" την τραγωδία, σ' ένα μεταϊστορικό και υπερβατικό επίπεδο: Γράμμα στον Ορέστη (όπου ο Καμπανέλλης εντάσσεται στη χορεία των δημιουργών του 20ού αιώνα, που ζητούν μιαν αποκατάσταση της Κλυταιμνήστρας), ο φιλοσοφικός κι έξοχος Δείπνος, όπου η παρουσία των νεκρών και των ζωντανών ενώνεται σε μια μυστικιστική και συνάμα πολύ ανθρώπινη συντροφιά, η Πάροδος Θηβών, που συνδυάζει στις δευτερεύουσες φιγούρες της ελληνικής τραγωδίας τρεις γενεές τραγικών ηρώων. Στη χώρα Ίψεν ξάφνιασε τους "επιδρασολόγους", ο Επικήδειος ξάφνιασε για το εύρημα της κεντρικής ιδέας του και την απολαυστική ρεαλιστικότητα της συνομιλίας, όπου ο θεατής κάθε στιγμή μπορεί να συμπληρώνει μόνος του τα μέρη του διάλογου στο τηλέφωνο που δεν ακούει.

Ξάφνιασε ο Αόρατος θίασος για την εξπρεσιονιστική γραφή ως το μονόδραμα ενός πρωταγωνιστή, για τη διάλυση της αλληλουχίας του χρόνου και του χώρου, η οποία θα είναι μόνιμο μοτίβο των τελευταίων έργων, και την παρουσία και πάλι των νεκρών. ένα έργο που διαδραματίζεται ολοκληρωτικά στη συνείδηση ενός ανθρώπου, όπως συχνά και ο εσωτερικός μονόλογος της αφήγησης ή το ραδιοφωνικό έργο, για το οποίο ο Καμπανέλλης έχει προσαρμόσει τόσα πολλά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ξάφνιασε Ο δρόμος περνάει από μέσα για το βάθος και την ωριμότητα, τη σύμπτυξη των χρόνων, τη ζωή των πραγμάτων και των χώρων που επιβάλλονται τελικά στους ανθρώπους, για την ομορφιά και την ανθρωπιά που εκπέμπει η γλυκόπικρη αυτή σύγχρονη ιστορία.

Και ξάφνιασε το βιογραφικό καλειδοσκόπιο Μια συνάντηση κάπου αλλού με το έξοχο εύρημα των πολλαπλών Εγώ, που διαλογίζονται στη συνείδηση του πρωταγωνιστή, έργο φιλοσοφημένο, ισορροπημένο, με τόνους χαμηλούς, ρυθμικό πλούτο, ένα station drama με εικόνες μεγάλης ομορφιάς και ένα ποιητικό φινάλε, που ενώνει μοντερνισμό και μύθους παραδοσιακούς. η ουρά των εγώ παλαιότερων εποχών, που ακολουθούν το γηρασμένο πρωταγωνιστή, έχει γίνει μεγάλη, όπως και τα στάδια της δραματουργικής εξέλιξης του Καμπανέλλη, που όλα τα καλλιεργεί και δεν αποκηρύσσει κανένα.

Ο Καμπανέλλης έχει υπηρετήσει σχεδόν όλες τις δραματικές φόρμες: από το ραδιοφωνικό έργο και το κινηματογραφικό σενάριο, από το σκετς και τους μονολόγους, σπονδυλωτά έργα από νούμερα και μονόπρακτα, σε δραματικές συνθέσεις πολύπρακτες και αρχιτεκτονημένες. Η υφολογική διαστρωμάτωση στα έργα του φτάνει από τον ακραίο ρεαλισμό μιας νατουραλιστικής καταγραφής έως μια ποιητική, σχεδόν μεταφυσική υπερβατικότητα, η γλώσσα του από την επιτυχημένη αναπαραγωγή της καθημερινότητας έως την καθαρή ποίηση.

Το χιούμορ και η σάτιρα, η συμπόνια για τις ανθρώπινες υπάρξεις που δημιουργεί, το στοιχείο το ανθρώπινο και οικείο ενυπάρχουν στις μυθολογικές συνθέσεις, όπως και αντίθετα το αρχετυπικό, πανανθρώπινο, και το εσωτερικό ανάστημα στα σκηνικά πρόσωπα της καθημερινότητας. Ο σκηνικός πληθυσμός των έργων του Καμπανέλλη αντικαθρεφτίζει μεγάλον εσωτερικό πλούτο. ο δημιουργός σέβεται τα δημιουργήματά του, τα καθογηδεί, τον καθοδηγούν, τα ζει, τα συναναστρέφεται, τα σκηνοθετεί, αλλά και αυτονομούνται και του επιβάλλονται, παρασύροντάς τον αλλού.

Δίκαια κατέχει την ιστορική θέση του primus inter pares, του Νέστορα, όχι μόνο χρονολογικά, ανάμεσα στους Έλληνες δραματογράφους της μεταπολεμικής περιόδου, θέση που κανείς δεν του έχει αμφισβητήσει. Ο σκηνικός του κόσμος είναι ο πιο πολυδιάστατος, ο ψυχισμός του ο πιο πλούσιος και βαθύς, με αποχρώσεις και συμφυρμούς σπάνιους στη νεοελληνική δραματουργία. τα έργα της ωριμότητάς του, ως δραματικές συνθέσεις ποιητικότητας και ανθρωπιάς, παρατηρητικότητας και στοχασμού, κριτικής και αυτοκριτικής, συγχώρεσης και αυτοσυγχώρεσης, έργα φιλοσοφικού βάθους και δραματουργικής πρωτοτυπίας, θα μείνουν και στο μέλλον μέτρα σύγκρισης και αξιολόγησης, σταθμά για την κρίση κατά πόσον η πληθωρική δραματική παραγωγή των τελευταίων σαράντα και πλέον ετών θα έχει κατορθώσει να μετατρέψει την ποσότητα σε ποιότητα. Η ποσότητα φαίνεται πως, ιστορικά θεωρημένη, είναι προϋπόθεση για την εμφάνιση της ποιότητας. και γι' αυτό καλό παράδειγμα αποτελεί ο Καμπανέλλης.

Στο συνολικό έργο του περικλείονται πολλές τάσεις της μεταπολεμικής ελληνικής δραματογραφίας και ως ευαίσθητος σεισμογράφος των εξελίξεων σχεδόν πάντα αυτός είναι που κάνει τα πρώτα βήματα προς τη νέα κατεύθυνση. Πολλά έχουν γραφεί για τον Καμπανέλλη και πολλά ακόμα θα γραφούν. έχει πάρει πολλές διακρίσεις και πολλές θα πάρει ακόμα. Ακόμα και τις μεγαλύτερες. Το αξίζει.

Βάλτερ Πούχνερ
Θεατρολόγος, συγγραφέας