ΜΙΑ ΠΟΝΤΙΚΟΠΑΓΙΔΑ

ΑΜΛΕΤ

Του Λέανδρου ΠΟΛΕΝΑΚΗ, Η Αυγή, 13/07/2008

Γιατί ο «Άμλετ» του Σαίξπηρ, πάντα μας γοητεύει (και μας φοβίζει), παρά τα αναρίθμητα ερμηνευτικά προβλήματα που θέτει, κανείς δεν έχει δώσει μέχρι σήμερα μια απάντηση πειστική. Προσπάθειες να υποβαθμιστεί αυτό το θεμελιακό κείμενο που |εσαεί| μας δώρισε η Ελισαβετιανή εποχή, δεν έχουν λείψει, με πιο επιφανείς ανάμεσα στους επικριτές του, τον Τολστόι και τον Έλιοτ. Σταχυολογώ κάποιες βασικές ερμηνείες... και ο αναγνώστης της στήλης ας διαλέξει. Ο πολύς Φρόιντ και οι επίγονοί του, κυρίως ο Έρνεστ Τζόουνς, είδαν στο έργο αυτό ένα «παραπλήρωμα» της κλασικής οιδιπόδειας ψυχαναλυτικής θεωρίας, με την περίπτωση ενός νέου άνδρα που δεν μπορεί να «σκοτώσει» τον πατέρα του, επειδή ασυνείδητα επιθυμούσε το θάνατό του και ταυτίζεται με το φονιά του. Έτσι ερμηνεύουν το δισταγμό και την αναβλητικότητά του να εκπληρώσει την πατρική εντολή, εκδικούμενος τον δολοφόνο του.

Ένας αιρετικός της ψυχανάλυσης, ο Αμερικανός Φρέντερικ Βέρθαμ, βλέπει, αντίθετα, στον Άμλετ, ως κινητήρια δύναμη, την απωθημένη «ώση μητροκτονίας». Κατ’ αυτόν, η ρητή απαγόρευση του πατρικού φάσματος να «πειράξει» με οποιονδήποτε τρόπο τη μητέρα του, είναι που τον οδηγεί στην παράνοια. Υπάρχει ακόμη, για να κλείσω αυτή τη σύντομη εισαγωγή, μια ενδιαφέρουσα μικρή πραγματεία του Φρόιντ, με αναφορές στο μεσαιωνικό βασανιστήριο του ποντικού, που μας μιλά για τον «άνθρωπο που φοβόταν τα ποντίκια». Πρόκειται για την περίπτωση ενός ασθενούς του Φρόιντ, ο οποίος, όπως ο Άμλετ, δεν μπορούσε να «σκοτώσει», σε επίπεδο συμβολικό, τον πατέρα του και βασανιζόταν από εφιάλτες με ποντικούς. Στο σενάριο του «Άμλετ», αφθονούν όμως επίσης οι ποντικοί. Ο Πολώνιος, το φάντασμα του πατέρα, ο Κλαύδιος, παρομοιάζονται κατά περίπτωση με αυτά τα τρωκτικά, ενώ το ίδιο το «έργο μέσα στο έργο» που στήνει ο Άμλετ (και υποτίθεται ότι διαδραματίζεται στη Βιέννη!) είναι μια «ποντικοπαγίδα για να τσακώσει την ένοχη συνείδηση του βασιλιά». Περίεργο είναι ότι ο ίδιος ο Φρόιντ ποτέ δεν συσχέτισε στα γραπτά του την περίπτωση του «ανθρώπου που φοβόταν τα ποντίκια», με τον Άμλετ. Ούτε η πλουσιότατη μεταγενέστερη θεωρία έχει κάνει ποτέ, όσο μπορώ να γνωρίζω, αυτόν τον συσχετισμό.

Στον Γιάγκο Ανδρεάδη οφείλω μια επισήμανση, που αν δεν λύνει, φωτίζει όμως ίσως κάπως, τον γρίφο του «Άμλετ». Σε κάποια απόκρυφα ευαγγέλια ο ανθρώπινος πατέρας του Χριστού, Ιωσήφ, φέρεται να τελειώνει τις ημέρες του ως επαγγελματίας κατασκευαστής παγίδων για τα επικίνδυνα τρωκτικά! Επίσης, ο Ι. Αυγουστίνος γράφει, σε ένα όχι τόσο γνωστό κείμενό του, ότι «η μήτρα της Παναγίας ήταν η τέλεια παγίδα, για να συλλάβει σε αυτήν, με δόλωμα τον Χριστό... τον ίδιο τον Διάβολο! Άπαξ και μπήκε μέσα, με τη μορφή ενός βασιλιά-ποντικού, η παγίδα έκλεισε πίσω του, και δεν ξαναβγήκε!»

Ο Απόλλων επίσης, σύμφωνα με τον Τόμσον, φαίνεται ότι έχει αρχίσει τη θεϊκή του καριέρα ως ένας τοτεμικός ποντικοθεός, για να μετεξελιχθεί, στην επόμενη φάση του, σε παγιδευτή-εξολοθρευτή των τρωκτικών. (Στον Όμηρο συναντάται με την επωνυμία: «Σμινθεύς» = ποντικοφονιάς). Δεν είμαι σε θέση αυτή τη στιγμή να πω κατά πόσο θα μπορούσε κάποιος, εκκινώντας απ' τα πιο πάνω, να δει τον «Άμλετ» σαν ένα μεταλλαγμένο θρησκευτικό μεσαιωνικό μυστήριο που οι ρίζες του χάνονται σε ξεχασμένες γονιμικές / αποτρεπτικές λατρείες ή τελετές, με θέμα την παγίδευση από μια μήτρα γυναίκας ενός δαίμονα-καταστροφέα της βλάστησης. Εδώ ανοίγεται ίσως ένας χώρος μελέτης ανεκμετάλλευτος, παρθένος. Αυτό το σημείωμα δεν προσφέρεται όμως για μεγαλύτερη διερεύνηση, και κλείνω.

Ο «Άμλετ» του Βούστερ Γκρουπ της Νέας Υόρκης, δεν μοιάζει να νοιάζεται για προβληματισμούς επί της ουσίας, όπως οι πιο πάνω. Είναι μια υβριδική, αυτοαναφορική, φορμαλιστική παράσταση, όπου παρακολουθούμε τις προσπάθειες «ψηφιακής επαναδιάταξης των σημείων», με όλα τα σύγχρονα τεχνικά μέσα και βοηθήματα, βίντεο κ.ά., στα οποία πέφτει τελικά το βάρος, όχι στο λόγο και στον ηθοποιό, μιας κινηματογραφημένης, παλιάς, πετυχημένης αμερικανικής θεατρικής δουλειάς, με σκηνοθέτη τον Σερ Τζον Γκίλγκουντ και πρωταγωνιστή τον Ρίτσαρντ Μπάρτον. Στο βάθος πάνω σε μία οθόνη, προβάλλονται επιλεγμένα αποσπάσματα της ασπρόμαυρης ταινίας, τα οποία σχολιάζουν σωματικά και αποκωδικοποιούν οι εννέα ηθοποιοί-μαριονέτες του θιάσου, με αναμφισβήτητα προσόντα, που μοιάζει όμως εδώ να παγιδεύονται σε μια ταυτολογία. Σχεδιασμένη για να λειτουργήσει ως ποντικοπαγίδα που θα «τσακώσει» την ένοχη συνείδηση του σύγχρονου βασιλιά-θεατή, η παράσταση πέφτει η ίδια μέσα στην παγίδα της, επειδή εξαρθρώνει εν τέλει τον υπερκείμενο λόγο του ποιητή. Η ψευδο-εξπρεσιονιστική σκηνοθεσία της Ελιζαμπέθ Λε Κοντ και οι ανάλογοι σκιώδεις φωτισμοί, το «διαστημικό» ντεκόρ, τα «κόμικ» κοστούμια και το χαώδες ηχητικό περιβάλλον, δημιουργούν ένα πρόσκαιρο παραξένισμα, μια αίσθηση «Γκότικ όπερας», χωρίς όμως ανάλογο βάθος χρόνου που να επιτρέπει την αφομοίωση των εικόνων της. Μοιάζει σαν ένα τεράστιο βιντεοκλίπ με αφορμή μονάχα τον Άμλετ.