Στην αυλή δεν γίνονται πια θαύματα

• Tης Mαριας Kατσουνακη, Η Καθημερινή, 02-04-11

«Το πιο τραγικό πράγμα που θυμάμαι από το στρατόπεδο είναι το ότι συνήθισα κάποια στιγμή να κάνω βόλτα στο προαύλιο δίπλα σε 2.000 πτώματα», είχε πει ο Ιάκωβος Καμπανέλλης για το Μαουτχάουζεν. Και πρόσθετε: «Δεν ξέρω αν θα ήμουν αυτός που είμαι, αν δεν είχα αυτή την ανεκτίμητη εμπειρία στην κόλαση».

Ο Νίκος Κούνδουρος σε συνέντευξή του στην τηλεόραση του ΣΚΑΪ χαρακτήρισε τον απελθόντα θεατρικό συγγραφέα «ήρωα», χωρίς όμως να του αποδίδει πράξεις υψίστης γενναιότητας ή αυτοθυσίας. Δύσκολα, επίσης, θα τον τοποθετούσαμε στα «ινδάλματα» και ακόμη δυσκολότερα θα του αναγνωρίζαμε, από πρόθεση ή συγκυρία, θέση πρωταγωνιστή σε γεγονότα.

Κι όμως, το σχόλιο του Νίκου Κούνδουρου δεν ακούστηκε παράταιρο ή υπερβολικό. Αμετροεπές, μετά θάνατον, εγκώμιο. Περιέβαλε τον Ιάκωβο Καμπανέλλη με οικειότητα, προβάλλοντας αυτό που υποστήριξε με τη ζωή του: το ανθρώπινο μέτρο, τη σεμνότητα, την αυτάρκεια του συγγραφέα που δεν απομακρύνεται από τη δική του αυλή των θαυμάτων.

Ζούσε συμπτωματικά, θα μπορούσε και να μη ζει. Να είχε κοπεί το νήμα στο Μαουτχάουζεν. Αυτήν την ανατροπή έκανε δημιουργία, από αυτήν εμπνεύστηκε, αποφεύγοντας τους εύκολους διαχωρισμούς (καλός - κακός, άσπρο - μαύρο), τους μονοδιάστατους χαρακτήρες, τα θετικά - αρνητικά μηνύματα, τις σχηματοποιήσεις και τις στρατεύσεις. Ας αναλογιστούμε, πρόχειρα, τον «Δράκο» και τη «Στέλλα». Παρά το γεγονός ότι έγραψε σε δεκαετίες (του ’50, του ’60 και του ’70) ιδεολογικά, πολιτικά και κοινωνικά σχισματικές και εξαιρετικά φορτισμένες, δεν έπεσε στην παγίδα των συμβάσεων. Τόσο απλά; Καθόλου. Και θύμωσε και σάρκασε και αντιστάθηκε. Ομως γνώρισε, γνώριζε, τούτο: ότι ο συγγραφέας πρέπει να προχωρήσει πέρα από το ρεπορτάζ. Να επιχειρήσει μια ερμηνεία της ζωής και της εποχής. Και το έκανε. Γι’ αυτό και ο Ιάκωβος Καμπανέλλης ηγείται του μεταπολεμικού ελληνικού θεάτρου. Εκανε τομή όχι επιφανειακή αλλά εγκάρσια στην ελληνική κοινωνία.

Αφουγκράστηκε επιθυμίες, στρεβλώσεις, αδιέξοδα. Αν και δεν ολοκλήρωσε εγκύκλιες σπουδές, αναπλήρωσε το όποιο κενό με οξυδερκή παρατήρηση. Η παιδεία του βλέμματος δεν προϋποθέτει μόνο ειδικές δεξιότητες. Απαιτεί κόπο, επιλογές, ζυμώσεις σε ειδικά περιβάλλοντα (το Θέατρο Τέχνης έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωσή του). Το αθηναϊκό τοπίο για τρεις, κρίσιμες, δεκαετίες ευτύχησε να έχει έναν σημαντικό καταγραφέα της πολυπλοκότητας, των λεπτομερειών του. Τα θεατρικά έργα του Ιάκωβου Καμπανέλλη είχαν κύρος. Υφαιναν σε χαμηλούς τόνους. Δεν διακήρυτταν, δεν κατασκεύαζαν. Τα διακατείχε αγωνία και λαχτάρα.

Η σημερινή εποχή δεν έχει βρει ακόμα τον θεατρικό συγγραφέα της. Οχι ότι δεν υπάρχουν ικανοί και ταλαντούχοι. Απλώς δεν έχουν ακόμη αποκολληθεί από την ιδιότητα του ρεπόρτερ. Δεν έχουν –προς το παρόν– τουλάχιστον μεταβολίσει την πληροφορία αυτής της απροσδόκητα συγκρουσιακής και ευμετάβλητης καθημερινότητας σε θεατρική πράξη σύνθετα ρεαλιστική, λογοτεχνικά απαιτητική. Ισως γι’ αυτό οι αποσκευές μας δεν έχουν ακόμα γεμίσει με νέα σκηνικά πρόσωπα (όπως εκείνα της «Αυλής των θαυμάτων» για παράδειγμα). Αλλά πώς; Αφού ό,τι παράγεται στους δρόμους, στα εσωτερικά των σπιτιών, υπερκαλύπτει όχι μόνο τη δράση αλλά και την ψευδαίσθηση της δράσης. Η τηλεόραση υποκατέστησε σε μεγάλο βαθμό την επινοητικότητα του θεατρικού συγγραφέα, γεμίζοντας τις ζωές μας με έναν κόσμο ψεύτικο, διάφανο και άχρωμο. Υποκατέστησε και την απευθείας σχέση με την πραγματικότητα. Παρακολουθούμε είδωλα, ομοιώματα, κακέκτυπα ακόμη και όταν όλα διαλαλούν ακραία ρεαλιστικές αποτυπώσεις.

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης προστάτευσε την ελευθερία του. Τον βοήθησαν και οι καιροί. Σήμερα, η «εξαρτημένη» ανεξαρτησία δεν εξαιρεί τους συγγραφείς. Η φαντασία πώς να καλπάσει; Προσκρούει διαρκώς σε εμπόδια γιατί τα πιο εξωφρενικά συμβαίνουν και προλαβαίνουν το πρωθύστερο. Οι ήρωες αποκαθηλώνονται με μεγάλη ευκολία, όλα μοιάζουν δοκιμασμένα και αναλώσιμα.

Η καθημερινότητα, προς το παρόν, παίζεται χωρίς κείμενο. Το έργο ίσως γραφτεί μετά.