«ΟΡΝΙΘΕΣ» ΑΠΌ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΕΧΝΗΣ... ΤΟΤΕ ΚΑΙ ΤΩΡΑ

Τα βέβηλα και απαγορευμένα αριστοφανικά «Πουλιά» αναβιώνουν στο Ηρώδειο

«Όρνιθες», ένα σκάνδαλο με πολιτικές διαστάσεις

Γράφει η Έλενα Δ. Χατζηιωάννου, ΤΑ ΝΕΑ, 05/07/2008

Το στιγμιότυπο με τους συντελεστές των «Ορνίθων» Γιάννη Τσαρούχη (σκηνικά- κοστούμια), Μάνο Χατζιδάκι (μουσική), Κάρολο Κουν (σκηνοθεσία), Ραλού Μάνου (χορογραφία) απουσιάζει ο Βασίλης Ρώτας που έκανε τη μετάφραση- διασκευή- είναι από την πρόβα τζενεράλε της Παρασκευής 28 Αυγούστου 1959 στο Ηρώδειο, που κράτησε ώς τις 8.00 το πρωί του Σαββάτου. Εκείνη την εποχή ο χρόνος στο Θέατρο Τέχνης υπερέβαινε κάθε πρόβλεψη. Γιατί οι σπουδαίες παραστάσεις δεν είναι μόνο αποτέλεσμα έμπνευσης αλλά και μόχθου ταλαντούχων ανθρώπων

Οι ιστορικοί «Όρνιθες» του Θεάτρου Τέχνης ξαναπετούν στο Ηρώδειο, σε μια αναβίωση με πολλούς αποδέκτες. οι παλιοί θα θυμηθούν το ευφρόσυνο πανηγύρι που ανάστησε τον Αριστοφάνη, οι νέοι θα γνωρίσουν την τελειότερη αισθητική φόρμα του μεταπολεμικού μας θεάτρου κι ίσως αναγνωρίσουμε πως, όταν το καλό θέατρο συγκρούεται με το σύστημα, μπορεί να το σφυροκοπήσει και να βγει τροπαιοφόρο.

Το πέταγμα των «Ορνίθων» συνδέθηκε με ένα εκκωφαντικό σκάνδαλο και μια πρωτοφανή λογοκρισία. Την απαγόρευση της παράστασης από τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, υπουργό Προεδρίας της Κυβερνήσεως Καραμανλή, «ως προσβάλλουσα το θρησκευτικό αίσθημα του λαού». Η πρεμιέρα στο Ηρώδειο έκανε πάταγο. Δίχασε το κοινό, σε φανατισμένους πολέμιους και θερμούς υποστηρικτές. Έγινε πρωτοσέλιδο στον Τύπο. Σύσσωμες οι φιλοκυβερνητικές εφημερίδες χαρακτήρισαν την παράσταση «βέβηλη» και απόπειρα «κουμμουνιστοκοποιήσεως», ενώ η μεγαλύτερη μερίδα της κριτικής την αποδοκίμασε ως «πρόχειρη και απροετοίμαστη».

Το σκάνδαλο έγινε αφορμή να ξεκινήσει ένας δημόσιος προβληματισμός για τη διαλεκτική του σύγχρονου θεάτρου και του αρχαίου δράματος. Και πάντως δεν λύγισε τους δημιουργούς της. Αντίθετα. Ξαναδουλεμένη η παράσταση έγινε ορόσημο ενός μαγικού αισθητικού κόσμου και μάθημα πως τα μεγάλα έργα είναι αποτέλεσμα μόχθου και έμπνευσης ταλαντούχων ανθρώπων που συνεργάζονται με οίστρο και γνώση. Παρά την φτώχεια του, το Θέατρο Τέχνης την ταξίδεψε στην Ευρώπη, βραβεύτηκε στο παρισινό Φεστιβάλ των Εθνών, υμνήθηκε από τον ξένο Τύπο και γύρισε τροπαιοφόρο, για να βρει τον Κωνσταντίνο Τσάτσο να τον συνοδεύει ακόμα η κότα που του είχε κολλήσει ο Φωκίων Δημητριάδης.

Σε μια εποχή που μεταβάλλεται διαρκώς αλλάζοντας το ύφος και το μέγεθος των σκανδάλων, οι πολεμικές, οι αντιπαραθέσεις και τα συγκυριακά επεισόδια των «Ορνίθων» ανήκουν πλέον σε μια επικαιρότητα που διαιωνίζει την κοινωνικοπολιτική και ιδεολογική σύγκρουση εκείνης της εποχής. Γι΄ αυτό και μιλώντας για τους «Όρνιθες» μιλάμε για την ιστορία όχι μόνο του ελληνικού θεάτρου αλλά και του τόπου μας.

Το χρονικό της απαγόρευσης

Στιγμιότυπο από τις πρόβες των «Ορνίθων», στη δεύτερη αναβίωσή τους, δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του Κάρολου Κουν (1997), που επιμελήθηκαν σκηνοθετικά ο Γιώργος Λαζάνης και ο Μίμης Κουγιουμτζής. Δίπλα τους η Ζουζού Νικολούδη, που έκανε τις χορογραφίες με τη συνεργασία της Δόρας Στράτου, οι οποίες πήραν την τελική μορφή (1962), όταν ο Κουν άλλαξε την πρώτη εκδοχή (χορογραφία Ραλούς Μάνου) του Χορού των Πουλιών

Aύγουστος 1959. Το Θέατρο Τέχνης δίνει την πρώτη του παράσταση στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού με τους «Όρνιθες», συμμετέχοντας για πρώτη φορά στο Φεστιβάλ Αθηνών, το οποίο έως τότε μονοπωλούσαν παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου. Η πρεμιέρα ερεθίζει μερίδα θεατών, κυρίως στο μουσικό της μέρος, στη σκηνή, ανάμεσα στους στίχους 801-1.117, όπου ο Πεισθέταιρος θυσιάζει στους θεούς έναν τράγο και εμφανίζεται ο ιερέας ντυμένος με ράσο παπά, ο οποίος απαγγέλλει το κείμενο ψέλνοντας σε τόνο εκκλησιαστικής ψαλμωδίας. Με το «Αμήν» που λέει, ακούγονται και οι πρώτες αποδοκιμασίες «Αίσχος», «Ντροπή», «Σταματήστε». Από το πάνω όμως διάζωμα δυναμώνουν οι επευφημίες και τα «Μπράβο». Από κείνη τη στιγμή και μετά άρχισε να κλιμακώνεται ο εκνευρισμός. Επήλθε οχλαγωγία. Στον χαιρετισμό των συντελεστών της παράστασης τα δύο στρατόπεδα συναγωνίζονταν επί δέκα λεπτά ποιο θα ακουστεί πιο καθαρά. Φανερά ενοχλημένος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος ο οποίος παρακολουθούσε την παράσταση από τον θώκο των επισήμων- ανάμεσά τους η Μπεγκούμ, σύζυγος του Αγά Χαν - κάλεσε τους υπεύθυνους του Φεστιβάλ, τους επιτίμησε ζωηρά και έκλεισε το Ηρώδειο για μία μέρα, με προπωλημένα τα εισιτήρια της Κυριακής, ενώ οι επόμενες δύο παραστάσεις αντικαταστάθηκαν εκτάκτως από τις «Χοηφόρους» και «Ευμενίδες» του Εθνικού Θεάτρου (3 και 4 Σεπτεμβρίου). Από το πρωί της Κυριακής 30 Αυγούστου, ακουγόταν από το κρατικό ραδιόφωνο η ανακοίνωση: «Κατ΄ εντολήν του υπουργού Προεδρίας Κυβερνήσεως κ. Κωνσταντίνου Τσάτσου, ματαιούται η παράστασις των Ορνίθων του Αριστοφάνους». Στην ουσία, ένα έργο συνολικά προοδευτικό, απογειωμένο μουσικά και αισθητικά, ερχόταν σε ρήξη με την συντήρηση της εποχής εκείνης και τις «ασφάλειες» του ακαδημαϊσμού.

• Η απάντηση Κουν

Ιστορικής σημασίας και η ψύχραιμη τοποθέτηση του Κουν («ΤΑ ΝΕΑ», 31 Αυγούστου 1959): «Σαν καλλιτέχνης σέβομαι απολύτως κάθε γνώμη και οποιαδήποτε κρίση για την εργασία μου καθώς και για την απόδοση των συνεργατών μου. Ο θεατής έχει δικαίωμα να φρονεί ό,τι νομίζει για ό,τι βλέπει και για ό,τι ακούει. Όπως το Θέατρο Τέχνης πρεσβεύει για την παρουσίαση του Αριστοφάνη ότι είναι επιβεβλημένο να συγχρονίζεται και να χρησιμοποιούνται στοιχεία από την τωρινή ζωή, για να γίνεται κατανοητό και αισθητό το έξοχο πνεύμα και η καυστική, σατυρική διάθεση του αρχαίου κωμωδιογράφου (...). Εν τούτοις, για τους ιθύνοντες του Φεστιβάλ το πράγμα παρουσιάζεται εντελώς διαφορετικό. Δεν είναι κατά κανένα τρόπο νοητό να έρχονται και να αθετούν την συμφωνία και με εντελώς αστεία επιχειρηματολογία. Οι υπεύθυνοι του ΕΟΤ έλαβαν γνώση εγκαίρως όλου του κειμένου της ελεύθερης μετάφρασης του Βασίλη Ρώτα και είχαν μάλιστα διατυπώσει και ορισμένες παρατηρήσεις σε δύο- τρία σημεία. Επειδή επρόκειτο για πράγματα ανώδυνα, τις είχα δεχθεί και είχα αφαιρέσει τα μέρη εκείνα. Η ηγεσία του Φεστιβάλ παρακολούθησε την προετοιμασία του έργου και το βράδυ της Παρασκευής η διοίκηση παρευρέθη στη γενική δοκιμή και έμεινε στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού ώς τις 8 το πρωί που κράτησε η τελευταία μας πρόβα. Καμία παρατήρηση δεν διετυπώθη, καμία αντίρρηση, καμία επιφύλαξη. Είναι συνεπώς ακατανόητο εκ των υστέρων να επιστρατεύεται η δικαιολογία, ότι παρουσιάσθηκαν ορισμένες σκηνές “κατά τρόπον προσβάλλοντα το θρησκευτικό αίσθημα του λαού” και να μας ματαιώνουν τις παραστάσεις για τις οποίες είχαμε συμφωνήσει. Δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει το θρησκευτικό αίσθημα και η σάτιρα την ώρα της θυσίας του τράγου δεν έχει θρησκευτικό χαρακτήρα και αντιθρησκευτικό χρώμα. Κατά τον ίδιο άλλωστε τρόπο και ο Αριστοφάνης λέει μέσα στο έργο χίλια δύο πράγματα για τους θεούς του Ολύμπου, χωρίς να θεωρηθεί ποτέ ότι διέσυρε τη θρησκεία».

Βροχή από «αίσχος» και «μπράβο»

Ο Δημήτρης Χατζημάρκος στον ρόλο του Πεισθέταιρου, στην πρώτη παράσταση των «Ορνίθων»

Δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του Κουν, ο Γιώργος Λαζάνης ρίχνει φως στα γεγονότα που έγιναν αφορμή για τις ακραίες αντιδράσεις του κοινού. («ΤΑ ΝΕΑ», 22 Απριλίου 1997):

«Αφορμή για να φανεί η παράσταση απροετοίμαστη στάθηκαν δύο γεγονότα. Σκίστηκε το χαρτί που είχε βάλει ο Γιάννης Τσαρούχης στο πάτωμα του σκηνικού. Κι αμέσως φύσηξε αεράκι και πήρε τις παρτιτούρες του Μάνου Χατζιδάκι, που διηύθυνε ζωντανά την ορχήστρα. Η ορχήστρα άλλο τραγούδι, ο χορός άλλο. Στην αναμπουμπούλα βγαίνει κι ο ιερέας με ρούχα παπά κι αρχίζει την ψαλμωδία. Τότε ακούστηκε το πρώτο “αίσχος” από το κοίλο που συνεχίστηκε πιο δυνατά με την εμφάνιση του πρέσβη, που τόσο ο Κουν όσο και ο Τσαρούχης είχαν ιδιαίτερα τονίσει. Από το επάνω όμως διάζωμα αρχίζουν όρθιοι οι θεατές να φωνάζουν “μπράβο”. Ήσαν οι νέοι εκείνης της εποχής, “οι σοφοί και οι αθώοι” που έλεγε ο Τσαρούχης.

Εμείς, ο θίασος με τα “μπράβο” που ακούσαμε πήραμε δύναμη και συνεχίσαμε ψυχωμένοι. Σοκάριζε όμως το σώμα μας, που ήταν σχεδόν γυμνό- ο Τσαρούχης δεν μας είχε βάλει τότε μάλιες και μάλιστα με τον ιδρώτα άρχισε να φεύγει η μπογιά. Ο Κ. Τσάτσος δίνει εντολή να κλείσει το Ωδείο Ηρώδου Αττικού. Εμείς πήγαμε την Κυριακή, από νωρίς στο Ηρώδειο. Από τη μια πλευρά οι αστυνομικοί που δεν μας άφηναν να περάσουμε κι από την άλλη ο κόσμος που έρχονταν ορμητικά να δει την παράσταση (...). Ο Κουν όμως δεν πτοήθηκε από τον σκανδαλώδη θόρυβο. Δεν τα παράτησε. Άρχισε αμέσως να δουλεύει την παράσταση, διορθώνοντας ανεπαίσθητα κάποια πράγματα, όπως π.χ. το κοστούμι του ιερέα, που του αφαίρεσε τα πολλά ρεαλιστικά στοιχεία του ορθόδοξου παπά, τις μάλιες που φόρεσε ο Χορός των Πουλιών. Και τον επόμενο χρόνο ξαναπαρουσιάζει τους “Όρνιθες” στο Θέατρο του Πάρκου, του Πεδίου του Άρεως. Αυτή την παράσταση παρακολούθησαν θεατράνθρωποι από τη Γαλλία και την Αγγλία, που ενθουσιάστηκαν και τη ζήτησαν να παιχτεί στα μεγάλα Φεστιβάλ Σαίξπηρ, Εθνών (...). Οι “Όρνιθες” ενθουσίασαν. Το νοιώθαμε, το βλέπαμε. Θυμάμαι τον Κουν να περπατάει πάνω κάτω νευρικά, χωρίς τσιγάρο, χωρίς φαγητό. Και θυμάμαι που επιστρέφοντας στην Ελλάδα στα σύνορα, στους Ευζώνους, που σταματήσαμε για έλεγχο, οι υπάλληλοι του Τελωνείου μάς υποδέχτηκαν ως νικητές. Γιατί είχαν φθάσει πριν από μας τα νέα για τον θρίαμβο και τη βράβευση της παράστασης ως την καλύτερη εθνική εκπροσώπηση [...].

Η ίδια σκηνή με τον Νίκο Μπουσδούκο Πεισθέταιρο, στην τρίτη αναβίωση της ιστορικής παράστασης, 49 χρόνια μετά, που θα παιχτεί, στις 20 και 21 Ιουλίου, στο Ηρώδειο

Η απαγόρευση των «Ορνίθων» από τον αρμόδιο τότε υπουργό Προεδρίας της Κυβερνήσεως Κωνσταντίνο Τσάτσο τον χρέωσε με μια από τις πιο διάσημες γελοιογραφίες του Φωκίωνα Δημητριάδημια κότα με λειρί, που έκτοτε έσερνε πάντα και παντού ο υπουργός της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή

Ο Θύμιος Καρακατσάνης- Πεισθέταιρος με τον Παντελή Παπαδόπουλο- Ευελπίδη (οι δυο Αθηναίοι που εγκατέλειψαν την πόλη τους με την ελπίδα να φτιάξουν μια πολιτεία στον ουρανό, όπου τα πουλιά θα ΄ναι αφέντες) στη δεύτερη αναβίωση των «Ορνίθων» που παίχτηκαν στην Επίδαυρο το 1997

Σχέδιο του Γιάννη Τσαρούχη για τα κοστούμια του χορού της παράστασης του 1959

ΔΕΚΑ ΣΤΑΘΜΟΙ

• 29 Αυγούστου 1959: Πρεμιέρα των «Ορνίθων» στο Ηρώδειο, πρώτη συμμετοχή του Θεάτρου Τέχνης στο Φεστιβάλ Αθηνών και απαγόρευση της επόμενης παράστασης.
• 28 Μαΐου 1960: Η απαγόρευση έχει αρθεί και οι «Όρνιθες» παρουσιάζονται με μικρές αλλαγές στο υπαίθριο θέατρο του Νίκου Χατζίσκου (στο Πεδίο του Άρεως στην οδό Μαυροματαίων)
• 13 Ιουνίου 1962: Νέα πρεμιέρα στο θέατρο του Πεδίου του Άρεως σε μια ξαναδουλεμένη παράσταση, όπου αρχικές χορογραφίες της Ραλλούς Μάνου έχουν αντικατασταθεί με τις οριστικές έκτοτε της Ζουζούς Νικολούδη.
• 2,3,4 Ιουλίου 1962: Οι «Όρνιθες» παίζονται στο θέατρο «Σάρα Μπερνάρ» στο Παρίσι, στο πλαίσιο της Στ΄ περιόδου του Θεάτρου των Εθνών και κερδίζουν το Βραβείο καλύτερης εθνικής συμμετοχής.
• 1964: Οι «Όρνιθες παίζονται στο Φεστιβάλ Σαίξπηρ στο Λονδίνο και θριαμβεύουν ως «το απόλυτο θέατρο» και «η πιο έξοχη παράσταση της θεατρικής Αμφικτυονίας».
• 1965,1966,1967: Προσκλήσεις από όλη την Ευρώπη και περιοδεία σε Λονδίνο, Παρίσι, Βαρσοβία, Μόσχα, Λένινγκραντ, Ζυρίχη, Κύπρο, Ισραήλ, Βενετία, Μόναχο. Καθολική αναγνώριση.
• 16 Αυγούστου 1975: Με το τέλος της δικτατορίας ανοίγουν οι πύλες της Επιδαύρου για το Θέατρο Τέχνης, που παρουσιάζει με ανανεωμένη διανομή τους «Όρνιθες».
• 10,11 Ιουλίου 1987: Επαναλαμβάνονται στο Ηρώδειο στη μνήμη του Κουν, πέντε μήνες μετά τον θάνατό του.
• 28 Ιουνίου 1997: Η δεύτερη αναβίωση από τους επιγόνους του Κουν Λαζάνη και Κουγιουμτζή συμμετέχει στις εκδηλώσεις Θεσσαλονίκη- Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ελλάδας και κλείνει τα Επιδαύρια. 20,21 Ιουλίου 2008: Θα είναι η τρίτη αναβίωση, με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Κουν, από τον Διαγόρα Χρονόπουλο, νυν καλλιτεχνικό διευθυντή του Θεάτρου Τέχνης, ο οποίος συμμετείχε στον Χορό των Πουλιών της πρώτης παράστασης στο Ηρώδειο.