Η ξεχασμένη «Κάρμεν» του Καραγάτση

Της Γιωτας Μυρτσιωτη, Η Καθημερινή, Πέμπτη, 23 Oκτωβρίου 2008

Η «Κάρμεν» του Μ. Καραγάτση, έργο ξεχασμένο πάνω από μισό αιώνα σε ιδιωτικά αρχεία, γνωστό μόνο ως θεατρική αναφορά αλλά άγνωστο στο ευρύ κοινό, μπαίνει για πρώτη φορά στο μικροσκόπιο της φιλολογικής έρευνας. Το ανέκδοτο θεατρικό έργο, έφερε πρόσφατα στην επιφάνεια «Ο Καραγάτσης της Αμαρτίας και της Αγιοσύνης» - η ομότιτλη εκδήλωση λόγου των Δημητρίων για τα 100 χρόνια του συγγραφέα από τη γέννησή του.

Στο «Κοτοπούλη»

Το αυτοτελές θεατρικό κείμενο, δακτυλογραφημένο σε 90 σελίδες, εντόπισε ο καθηγητής Συγκριτικής Γραμματολογογίας στο τμήμα Γαλλικής Φιλολογίας στο ΑΠΘ, Γιώργος Φρέρης, όταν διδάσκοντας τον μύθο της μοιραίας γυναίκας στη νεότερη λογοτεχνία, αναζήτησε την «Κάρμεν» του Καραγάτση για να μελετήσει τα λογοτεχνικά στοιχεία του συγγραφέα σ’ ένα θεατρικό έργο και την εξέλιξη των λογοτεχνικών του μύθων μέσα από αυτό. Γράφτηκε το 1948, ανέβηκε την ίδια χρονιά για λίγες μόνο παραστάσεις στο θέατρο Κοτοπούλη σε σκηνοθεσία Τάκη Μουζενίδη με τη Νανά Σκιαδά στον ομώνυμο ρόλο της φλογερής πρωταγωνίστριας, αλλά κατέβηκε με αρνητικές κριτικές για να μείνει έκτοτε καταχωνιασμένο και αδημοσίευτο.

«Αν και ο ίδιος ο συγγραφέας δεν εκτίμησε ποτέ αυτό το έργο, το μεγάλο ενδιαφέρον της συγγραφής του βρίσκεται στην πρώτη λογοτεχνική “μίμηση” που διαθέτουμε σε επίπεδο λογοτεχνίας της νουβέλας του Προσπέρ Μεριμέ. Παρ’ όλο που ο μύθος της Κάρμεν είναι γνωστός για τη μεταφορά του στην όπερα και στον κινηματογράφο, δεν υπάρχει μια επεξεργασία του ίδιου θέματος στη λογοτεχνία παρά μόνο από τον Καραγάτση. Κι εκεί βρίσκεται η πρωτοτυπία του», εξηγεί ο κ. Φρέρης στην «Κ».

Το έργο, πλούσιο σε σκηνές (είκοσι συνολικά) και σε πρόσωπα, με έντονα την «κινηματογραφική ζύγιση» και γρήγορη διήγηση, εξελίσσεται σ’ ένα διαφορετικό χώρο με χαρακτηριστικό στοιχείο το φαινόμενο του θεάτρου μέσα στο θέατρο. «Σε σχέση με το αρχέτυπο, η Κάρμεν-η χιτάνα, του Καραγάτση, δείχνει ότι πέρα από τη λογική υπάρχουν στοιχεία τα οποία καθορίζουν τη μοίρα του ανθρώπου, αυτό που ονομάζει ριζικό. Αν ο Μεριμέ προσφέρει μια εν μέρει λογική εξήγηση στη συμπεριφορά της ηρωίδας του, ο Καραγάτσης δίνει μεγάλη σημασία στο ένστικτο, δηλαδή στη λίμπιντο, διότι στο διάστημα αυτό μεσολάβησε ο Φρόιντ. Ταυτόχρονα προσθέτει στοιχεία της θρησκείας», επισημαίνει ο κ. Φρέρης.

Ηρωίδα με πάθος

Το έργο εξελίσσεται σε δύο δράσεις. Στην πρώτη, το αυτοκρατορικό ζεύγος της Γαλλίας παρακολουθεί την ανάγνωση της νουβέλας του Μεριμέ από τον ίδιο τον συγγραφέα και σε δεύτερο πλάνο - στην κύρια δράση εξιστορούνται επί σκηνής όλα τα περιστατικά της νουβέλας. Κάθε τόσο ο Μεριμέ που διαβάζει το υπό έκδοση διήγημά του σχολιάζει με το αυτοκρατορικό ζεύγος τη συμπεριφορά της Κάρμεν.

«Στην ουσία ο Μεριμέ είναι ο Καραγάτσης που σχολιάζει τη συμπεριφερά της ηρωίδας του», διευκρινίζει ο κ. Φρέρης. «Δεν κρίνω τη θεατρική αξία του κειμένου, ωστόσο από λογοτεχνικής πλευράς είναι ένα ακόμη έργο στο οποίο ο μυθιστοριογράφος φέρνει τους ήρωές του απέναντι στο πάθος και στον έρωτα αντιμετωπίζοντας τον θάνατο ως εξιλέωση. Γιατί, αν ληφθεί υπ’ οψιν η τριλογία (Συνταγματάρχης Λιάπκιν, Χίμαιρα, Γιούγκερμαν) που προηγήθηκε παρουσιάζοντας τρεις ξένους να μην μπορούν να προσαρμοστούν στην ελληνική πραγματικότητα και ιδιοσυγκρασία, έτσι και στην Κάρμεν μια ξένη, μια χιτάνα - τσιγγάνα δεν μπορεί να προσαρμοστεί στο μεσογειακό κλίμα κι αποδέχεται τον θάνατο ως ριζικό».