Τα ποιήματα είναι η κηροζίνη της ψυχής

Μια συζήτηση με τον Γερμανό συγγραφέα Αλμπερτ Οστερμάιερ γύρω από την ποίηση, τον κινηματογράφο και το ποδόσφαιρο

• Του Κωστα Θ. Καλφοπουλου, Η Καθημερινή, 5/6/2011

Στα γερμανικά θεατρικά λεξικά, το επίθετο Οστερμάιερ εμφανίζεται με τρία λήμματα και στα ονόματα Αλμπερτ, Κριστίνε (Αυστριακή ηθοποιός) και Τόμας, που είναι ήδη γνωστός στο ελληνικό θεατρικό κοινό. Ο Αλμπερτ Οστερμάιερ ανήκει στη «νέα γενιά» της γερμανικής λογοτεχνίας και του θεάτρου, με έδρα το Μόναχο, ταυτόχρονα όμως κινείται με άνεση ανάμεσα στις θεατρικές σκηνές της χώρας, ενώ οι ποιητικές του συλλογές και τα μυθιστορήματά του ξεχωρίζουν από τη «γερμανική εσωστρέφεια» που χαρακτηρίζει ευρύτερα τη λογοτεχνία μετά την επανένωση. Στο έργο του είναι διάχυτα τα στοιχεία της θεατρικότητας, του κινηματογραφικού βλέμματος, και μιας ρυθμικής, ποιητικής γραφής, που συχνά υπερβαίνει τις λογοτεχνικές συμβάσεις και κορυφώνει το έντονο συναισθηματικό κοντράστ των ηρώων του. Ο Α. Οστερμάιερ έχει επηρεαστεί τόσο από την μπρεχτική και τη γαλλική παράδοση (στην ιστοσελίδα του κυριαρχούν εικόνες σαν από γαλλικό αστυνομικό έργο) όσο και από τον εκπρόσωπο της νέας γερμανικής λογοτεχνίας, τον ανατρεπτικό Ρολφ-Ντίτερ Μπρίνκμαν (1940-1975).

- Κύριε Οστερμάιερ, κατ' αρχάς μια ερώτηση από καθαρή περιέργεια: συμβαίνει συχνά να σας μπερδεύουν με τον Τόμας (τον θεατρικό σκηνοθέτη της Schaub­hne, του Βερολίνου - ΚΚ) σε καθημερινό επίπεδο, καθ' ότι αμφότεροι έχετε άμεση σχέση με το θέατρο;

- Εμφανισιακά, δεν μοιάζουμε τόσο πολύ ώστε να μας μπερδεύουν, εξάλλου τα επίθετά μας διαφέρουν κατά ένα γράμμα (το δικό μου γράφεται με ai, το δικό του με ei), βλέπετε λοιπόν πώς ένα γράμμα μπορεί να κάνει τη διαφορά. Υπάρχουν όμως αρκετές ομοιότητες, αφού ξεκινήσαμε σχεδόν ταυτόχρονα, προερχόμαστε από τη Βαυαρία, κι είμαστε κοντά στην παράδοση του Μπρεχτ και του Φασμπίντερ. Εξάλλου, υπάρχει μια αμοιβαία συμπάθεια, κι αυτό κάνει τα πράγματα ευκολότερα. Είναι κατά βάση απλό: όταν συμπέσουμε, τότε μας προσφωνούν με το μικρό μας όνομα, δεν συμβαίνει όμως συχνά με τους ηθοποιούς, με τους οποίους συνεργαζόμαστε, κι εκεί μπορεί να προκύψει κάτι κωμικό ή παράλογο, όπως ακριβώς το συγκεκριμένο θεατρικό είδος.

- Στο ποιητικό σας έργο προβάλλουν μεταξύ άλλων τρία «βασικά θέματα»: ο κινηματογράφος, το ποδόσφαιρο και το polar, στην ιστοσελίδα σας μάλιστα κυριαρχούν σκηνές και εικόνες σαν από γαλλικό αστυνομικό (polar). Ποιο είναι το στοιχείο του γαλλικού υποκόσμου που συναρπάζει τον ποιητή;

- Με συναρπάζει αυτή η «παγωμάρα» που εκπέμπει φως, αυτή η αισθητική που εμπεριέχει τη μουσική σύνθεση (Komposition). Κάθε σκηνή είναι ένας πυροβολισμός στη «χρυσή τομή», όλα είναι μελετημένα και «μειωμένης έντασης», τίποτα περιττό. Τα γαλλικά αστυνομικά ενδείκνυνται ώστε να τα «αφηγηθεί» κανείς σαν ποίημα, αναδεικνύουν το αδιόρατο, η ακρίβεια κι η καθαρότητα εντοπίζεται ανάμεσα στα λόγια. Ο Ζαν-Πιερ Μελβίλ έλεγε ότι «η ηθική είναι ένα ζήτημα ακρίβειας». Δεν θα μπορούσε να ειπωθεί κάτι καλύτερο και για τη λογοτεχνία.

- Στην ποιητική συλλογή με τον τίτλο «Polar», οι τίτλοι παραπέμπουν σε ταινίες από κλασικά έργα του Σαμπρόλ, του Μελβίλ κ. ά., και τα ποιήματα διαβάζονται σαν ομολογίες σε ανάκριση, σαν εσωτερικός μονόλογος, αλλά και σαν σχόλιο στην εκάστοτε ταινία.

- Πάντα με συνάρπαζε η υπέρβαση των ορίων και των διαχωρισμών των ειδών, από το να «χαράξει» κανείς σύνορα. Προσπάθησα να γράψω ποιήματα με τα μέσα και τις τεχνικές του φιλμ, να «επεκτείνω» την ταινία, να αφηγηθώ σκηνές, που ο καθένας πιστεύει πως έχει δει, που δεν ήταν όμως «ορατές», ευδιάκριτες. Προσπάθησα να εισχωρήσω με τη δική μου κάμερα στα απόκρημνα σημεία, εκεί όπου υπάρχει ο τρόμος, η ανοιχτή πληγή, το ανείπωτο. Ταυτόχρονα όμως, αυτά τα ποιήματα είναι ένας διάλογος με τις ταινίες, ένα «ρέκβιεμ» με τον «εκτελεστή Αγγελο».

- Στην ποιητική συλλογή «Autokino», ο ποιητής κυκλοφορεί στα αμερικανικά drive-in, ταυτόχρονα όμως, φέρνει κανείς στον νου του εικόνες της Αμερικής, σαν από το φωτογραφικό άλμπουμ του Ρόμπερτ Φρανκ. Τι «βλέπει» κανείς σ' αυτά τα ποιήματα;

- Για μένα, τα ποιήματα είναι ταξίδια, road-movies, είναι ιστορίες σε (μετα) κίνηση, που όταν διακόπτονται ή σταματούν, τότε γυρνούν στο μυαλό μας. Είναι μια αναζήτηση, χωρίς τη βεβαιότητα, ότι μπορούμε να βρούμε κάτι με σιγουριά. Είναι η μοναξιά ενός πρατηρίου βενζίνης, τα φώτα του, που για μια στιγμή είναι μια ελπίδα, αλλά ταυτόχρονα κι ένα ταμείο, στο οποίο καλείσαι να πληρώσεις. Τα ποιήματα είναι η κηροζίνη της ψυχής. Μ' αρέσει να ταξιδεύω μαζί τους, με αυτά και μέσα σ' αυτά, σαν να εμφανίζω Polaroid φωτογραφίες στον «σκοτεινό θάλαμο» της καρδιάς.

- Στην ποιητική συλλογή, με τον τίτλο «Για την αρχή της νύχτας» και τον υπότιτλο «ποιήματα αγάπης», έχει κανείς την αίσθηση ότι αντικρίζει τη φράση του Φασμπίντερ «Η αγάπη είναι πιο κρύα από τον θάνατο», από την ομότιτλη ταινία. Είναι πράγματι έτσι;

- Αυτός είναι ένας από τους ωραιότερους και πιο αληθινούς τίτλους, που διαθέτει η ιστορία της λογοτεχνίας. Μ' αυτό βέβαια δεν εννοώ ότι η αγάπη μετριέται με θερμοκρασίες και συστατικά του ψύχους. Ποτέ δεν μας αφήνει παγερά αδιάφορους, όμως μας καταλαμβάνει εξαπίνης, σχεδόν «εν ψυχρώ». Αγαπώ σημαίνει είμαι απροστάτευτος, κι η αγάπη, ο έρωτας, είναι μια ηλιαχτίδα στην παγωμένη καρδιά. Το ερώτημα είναι πόσο παχύ είναι το στρώμα του πάγου, κι η αγάπη είναι θανάσιμα επικίνδυνη, γι' αυτό και είναι τόσο κοντά στον θάνατο.

- Με το μυθιστόρημα «Ζέφυρος» («Zephyr») αφηγείστε λογοτεχνικά τη γνωστή υπόθεση «Μαρί Τρεντινιάν - Μπερνάρ Καντάν» (τον θάνατο της κόρης του Ζαν-Λουί Τρεντινιάν, με την ενοχή και καταδίκη του μουσικού Μπ. Καντά - ΚΚ), σαν ποιητική «μαγική εικόνα». Πώς σχετίζεται ο ποιητής με τον μυθιστοριογράφο;

- Ολο και πιο δύσκολα μπορώ να ξεχωρίσω τους ρόλους. Τα μυθιστορήματά μου έχουν έναν λυρισμό, βασίζονται στον ρυθμό, στις εικόνες, στις σκηνές, κι όλα αυτά διαπερνούν τα λόγια, τα μετατοπίζουν από τις αρχικές τους θέσεις και τα νοήματα. Ταυτόχρονα, τα ποιήματα αποκτούν όλο και περισσότερο μια αφηγηματικότητα. Ο «Ζέφυρος» εντάσσεται περισσότερο στην παράδοση του «roman nouveau», σε αντίθεση με το τελευταίο μου μυθιστόρημα, που είναι πιο κοντά στις παραδοσιακές αφηγηματικές συμβάσεις.

• Η μπάλα είναι θέατρο, αναρχία και μαθηματικά

- Το ποδόσφαιρο είναι ένα πάθος για πολλούς, αλλά για σας κι ένα ποιητικό πάθος, εκτός του ότι παίζετε και ο ίδιος μπάλα. Ο κόσμος του ποιητή είναι στρογγυλός;

- Η μπάλα ποτέ δεν έρχεται από την κατεύθυνση που την περιμένεις. Το ποδόσφαιρο είναι κάτι παραπάνω από μια απλή μεταφορά· το ποδόσφαιρο είναι θέατρο, υπαρξισμός, μαθηματικά, αναρχία, η επανακατάληψη, ο χώρος όπου ακούγεται η ηχώ της παιδικής ηλικίας. Το ποδόσφαιρο είναι τόσο πολύπλευρο και πολυδιάστατο, ώστε κάθε προσπάθεια να το περιορίσει κανείς είναι σαν να χαράζει μια «μεγάλη περιοχή» και ταυτόχρονα να κάνει πέναλτι. Αντίθετα όμως με το γήπεδο, η γραφή δεν πρέπει να έχει περιοριστικές γραμμές.

- Αν με τον «Φόβο του τερματοφύλακα στο πέναλτι», του Πέτερ Χάντκε, ο τερματοφύλακας μετατρέπεται σε έναν λογοτεχνικό ήρωα, στη δική σας συλλογή «είναι πάντα εκεί, που υπάρχει ο πόνος».

- Ο τερματοφύλακας δεν φοβάται ποτέ, αντίθετα προξενεί φόβο. Ενας γκολκίπερ που φοβάται, έχει βαρεθεί τη ζωή του. Ενας τερματοφύλακας δεν πρέπει να φοβάται τον πόνο, ακριβώς διότι εκεί που «πονάει» κάτι, πρέπει να αποδείξει τις ικανότητές του. Πρέπει να δείξει ότι δεν φοβάται τον κίνδυνο, αλλιώς η αντίδρασή του, τα αντανακλαστικά του θα λειτουργήσουν με καθυστέρηση, και ο κίνδυνος να τραυματιστεί στο κλάσμα του δευτερολέπτου είναι μεγάλος.

• Ο Μπρίνκμαν είναι σταθμός

Ο Ρολφ - Ντίτερ Μπρίνκμαν είναι ένας «σταθμός ανεφοδιασμού», ένα «πρατήριο βενζίνης» που καταφεύγουμε τις νύχτες και γεμίζουμε τα λόγια μας με νοσταλγία. Ο Μπρίνκμαν ήταν για μένα ό, τι ο Ταραντίνο για πολλούς σκηνοθέτες, μία απελευθέρωση και ταυτόχρονα μία καινούργια ήπειρος, μέσα σ' αυτά που νομίζαμε πως γνωρίζαμε. Ο Μπρίνκμαν είναι ένας ρομαντικός με την έννοια του Νοβάλις: προσέδωσε στο γνωστό την αξιοπρέπεια του αγνώστου.