Αι γενεαί πάσαι στην Αγία Πετρούπολη

• 14ο Ευρωπαϊκό Βραβείο Θεάτρου 

• Της ΙΩΑΝΝΑΣ ΚΛΕΦΤΟΓΙΑΝΝΗ, Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 22 Απριλίου 2011 

Σημαδιακό; Ανήμερα της 50ής επετείου του πρώτου ταξιδιού στο Διάστημα από άνθρωπο, τον Σοβιετικό Γιούρι Γκαγκάριν, την Τρίτη 12 Απριλίου, ξεκίνησαν στην Αγ. Πετρούπολη οι εργασίες του 14ου Ευρωπαϊκού Βραβείου Θεάτρου.

«1974», από το πορτογαλέζικο Teatro Meridional  

Η διοργάνωση, που στο παρελθόν έχει τιμήσει από τη Μνουσκίν και τον Μπρουκ έως τον Στρέλερ και τον Πίντερ, για μια ολόκληρη βδομάδα (12-17/4) συγκέντρωσε στην παγωμένη ρωσική μεγαλούπολη μερικά από τα πιο σημαντικά ευρωπαϊκά θεατρικά ταλέντα όλων των γενεών: Τους «δασκάλους» Πέτερ Στάιν -τιμήθηκε με το 14ο βραβείο της-, και Γιούρι Λιουμπίμοφ -του απονεμήθηκε το ειδικό βραβείο. Και μαζί, το «νέο αίμα» της γηραιάς ηπείρου, που διακρίθηκε με το 12ο Ευρωπαϊκό Βραβείο Νέες Θεατρικές Πραγματικότητες: τη Βρετανίδα Κέιτι Μίτσελ, τον Σλοβάκο Βίλιαμ Ντοκολομάνσκι, τον Φινλανδό Κρίστιαν Σμεντ, τους Ισλανδούς Vesturport Theatre, τον Ρώσο Αντρέι Μογκούτσι και το πορτογαλέζικο Teatro Meridional.

Στα πεζοδρόμια της Αγ. Πετρουπόλης -μεγέθους αθηναϊκού αυτοκινητόδρομου- μπροστά και από το θέατρο «Αλεξαντρίσκι» της μποτιλιαρισμένης κεντρικής λεωφόρου Νιέφκσι, την ώρα που παρουσιαζόταν την Τρίτη το πρόγραμμα του 14ου Ευρωπαϊκού Βραβείου, Ρώσοι όλων των ηλικιών πραγματοποιούσαν, τιμώντας τον Γκαγκάριν, αυθόρμητη παρέλαση με χειροποίητους πλανήτες-πλακάτ.

• Σλοβακική βακχεία

Σε εκείνους που μπόρεσαν να προκαλέσουν τη συζήτηση, τις ημέρες που ακολούθησαν και η αληθινή έκπληξη του 14ου Ευρωπαϊκού Βραβείου ήταν ο Σλοβάκος Βίλιαμ Ντοκολομάνσκι και η ομάδα του Farm in the Cave (με έδρα την Πράγα). «Theatre changes your life. Let's do theatre», ήταν το μανιφέστο της πυκνής αυτοαναφορικής χοροθεατρικής performance τους, με τίτλο «The Theatre» και βασικό «μοχλό» το ρυθμό των βημάτων των Βραζιλιάνων σκλάβων. Ο βακχικός ρυθμός συναγωνιζόταν το εξίσου έντονο συναίσθημα, το χιούμορ, τον αναστοχασμό («it's just acting», μάς δήλωναν οι χορευτές), με κορυφαίες σκηνές εκείνες που οι ερμηνευτές γδύνονταν, ανταλλάσσοντας τα ρούχα τους και εκτελούσαν ντουέτο με μια μαριονέτα που οι ίδιοι κινούσαν.

Εξίσου αποκαλυπτικό ήταν το «Journey». Η performance με την οποία οι Farm in the Cave μάς ξεδίπλωσαν την «καταγωγή» τους. Πριν από δέκα χρόνια βρέθηκαν στην Ανδαλουσία αναζητώντας τα ίχνη του Λόρκα. Βαφτίστηκαν από τη φάρμα της οικογένειας του ποιητή. Διδάχθηκαν το φλαμένκο και τις ταυρομαχίες, που απορρόφησαν κατόπιν δυναμικά στις παραστάσεις τους, όπως έκαναν και με το χορό capoeira.

Αργότερα ερεύνησαν τα μοιρολόγια της Σλοβακίας. Η χώρα τούς τίμησε, αναθέτοντάς τους τα εγκαίνια του στοιχειωμένου συνοριακού σιδηροδρομικού σταθμού, απ' όπου αναχωρούσαν οι Εβραίοι για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στην παράσταση, που συνέθεσαν τότε, και μέρος της ξαναείδαμε στην Αγ. Πετρούπολη, η Ιστορία διαπερνούσε τα σώματα και το χώρο.

Ανάλογη έκπληξη αποτέλεσε και η παράσταση του «τρομερού παιδιού» του φινλανδικού θεάτρου, Κρίστιαν Σμεντ. Εκκινώντας από το μυθιστόρημα «Mr. Vertigo» του Πολ Οστερ, στην ομώνυμη τολμηρή παράστασή του κατέρριψε όλες τις συμβάσεις, όλες τις νόρμες που μας έχουν επιβληθεί για τη σχέση κοινού-θεατών αλλά και για την ίδια τη φύση του σκηνικού γεγονότος.

Στο πρώτο μέρος, οπότε εκτυλίσσονταν τα αρχικά στάδια μύησης του χαρισματικού νεαρού κεντρικού ήρωα, το κοινό ανέπνεε τον αέρα μιας μυστικιστικής ατμόσφαιρας, καθισμένο στο κέντρο της περιστρεφόμενης σκηνής και ακολουθώντας, σαν σε τροχιά, τη δράση των ηθοποιών έξω από την περιφέρειά τους. Στο δεύτερο μέρος, η σχέση αυτή αντιστράφηκε. Ανάμεσα στο ημίφως και τις σκιές των πολυελαίων με κεριά, και δίπλα από την τριμελή τζαζ ορχήστρα, που διαρκώς συνόδευε την πρόζα, οι Φινλανδοί ηθοποιοί, στην περιστρεφόμενη σκηνή πια, και περικυκλωμένοι απ' τους θεατές, ενσάρκωσαν τους χαρακτήρες τους με ψυχικό σθένος, που οδήγησε χωρίς άλμα στο τελικό θαύμα (miracle), που ο Σμεντ θεωρεί μοναδικό αυτοσκοπό στο θέατρο: στη μεγαλειώδη τελική σκηνή, όπου πάνω από την άδεια πλατεία ο κεντρικός ήρωας κατάφερε να πετάξει. Χωρίς φτερά.

• «Φάουστ» υπερθέαμα

Υπερθέαμα που συνόρευε με τις συναυλίες-υπερπαραγωγές πρωτοκλασάτων ποπ σταρ, χωρίς ουσιαστικές θεατρικές ποιότητες ή αληθινές ερμηνείες, ήταν ο «Φάουστ» των Ισλανδών Vesturport Theatre. Μια παράσταση υψηλής τεχνικής, εξίσου υψηλής τεχνολογίας και αισθητικής -μάλιστα, η τελευταία φλέρταρε με την τελειότητα του Γουίλσον. Αλλά με στερεοτυπικές «λύσεις» και επιφανειακή υποκριτική.

Ο θίασος μετέγραψε τον Γκέτε με τρόπο μάλλον τηλεοπτικό: ένας παλαίμαχος θεατρίνος, ερωτευμένος στο γηροκομείο του με νεαρή νοσοκόμα, ενώ αρχίζει να υποδύεται τον Φάουστ, άθελά του ξεκινά να συναλλάσσεται με τον αληθινό Μεφιστοφελή, φιγούρα βγαλμένη από την glam rock σκηνή.

Στις αδιαφιλονίκητες αρετές των Ισλανδών η κριτική διεθνώς αναγνωρίζει την ακραία σωματικότητά τους. Ολοι οι ηθοποιοί είναι πρωτίστως σκληρά εκπαιδευμένοι αθλητές. Το απέδειξαν στο μέρος που η δράση εκτυλισσόταν στο απλωμένο πάνω από τα κεφάλια των θεατών δίχτυ και στις διαρκείς αναρριχήσεις τους στο σκηνικό.

Πλησιέστερα στην τέχνη του θεάτρου βρισκόταν η πρότασή τους για τη «Μεταμόρφωση» του Κάφκα, η οποία πάλι χώριζε τη δράση κατακόρυφα σε δύο επίπεδα. Στο ισόγειο η οικογένεια Σάμσα βίωνε με υστερικά στυλιζαρισμένη κίνηση το κρυφό της δράμα, ενώ στο δεύτερο, που ήταν κάθετο, ο εκπληκτικός Γκρέγκορ - Γκίσλι Ερν Γκάρνταρσον, ο σκηνοθέτης των Vesturport, πραγματοποιούσε, αιωρούμενος διαρκώς, μια αληθινά αξιοθαύμαστη ακροβατική σωματική ερμηνεία, καταρρίπτοντας τους νόμους της βαρύτητας. «Δυνατό χαρτί» των Ισλανδών και η σταθερή συνεργασία τους με τον μελαγχολικό στη «Μεταμόρφωση», αγρίως συναυλιακό στον «Φάουστ», Νικ Κέιβ.

Εξίσου θεαματικός αποδείχθηκε και ο Ρώσος Αντρέι Μογκούτσι με το «Happiness» του, μια σύνθεση έργων του Μέτερλινγκ για παιδιά, που απολαμβάνουν χωρίς προσπάθεια και οι ενήλικοι. Κλόουν παραφουσκωμένοι με πολύχρωμα βινίλ κοστούμια ανέπτυσσαν «κατακόρυφη» σχέση με το χώρο και τα βίντεο, πίσω από τη ζωντανή κλασική μουσική ορχήστρα που τους συνόδευε στο τραγούδι.

• Παλαίμαχοι Ρώσοι

Ερωτηματικά προκάλεσε για τα κριτήρια της επιτροπής των βραβείων, η βράβευση των Πορτογάλων Teatro Meridional, που παρουσίασαν ένα work in progress («Capo Verde»), μνημείο ερασιτεχνισμού, με μια ταλαντούχα τραγουδίστρια-αφηγήτρια και έναν μουσικό, και την παράσταση «1974» η οποία, μεταξύ παντομίμας και χοροθεάτρου, διαπραγματευόταν βουβά το σημείο μετάβασης απ' τη Δικτατορία του Σαλαζάρ στη σημερινή πλαστή Δημοκρατία του καπιταλισμού.

Στο καίριο ερώτημα γιατί η σημαντική Βρετανίδα Κέιτι Μίτσελ δεν παρουσίασε κάτι, μας διαφώτισε αφοπλιστικά η ίδια: «Γιατί αρνούνταν να πληρώσουν οι διοργανωτές για τα έξοδα ακόμη και ενός μονολόγου, έστω μισό ρούβλι».

Ο λεγόμενος «Γιατρός του Τσέχοφ», Λεβ Ντοντίν, επικεφαλής του θεάτρου «Μάλι» και παλαιότερο βραβείο της διοργάνωσης, συνέβαλε σημαντικά στον θεατρικό «οργασμό» του 14ου Ευρωπαϊκού Βραβείου, που ενεργοποίησε εννέα από τις εκατοντάδες σκηνές της θεατρούπολης γενέτειράς του.

Η εκδοχή του για τις «Τρεις Αδελφές», αν λάβουμε υπόψη μας το «βαρόμετρο» που λέγεται χειροκρότημα, θριάμβευσε -είχε 7 ανκόρ. Ο Ντοντίν δούλεψε εξαντλητικά τις λεπτομέρειες, φωτίζοντας υπόκωφα ερωτικά απωθημένα που δεν είχαμε ξαναδεί κι αποδεικνύοντάς μας ότι ο Στανισλάβσκι δύσκολα ξεπερνιέται.

Στους Ρώσους «επιστρατευμένους» ήταν, μεταξύ άλλων, και ο Βαλερί Φοκίν, που παρουσίασε μια παράσταση πάνω στη σπεσιαλιτέ του, τον Γκόγκολ, με τίτλο «Your Gogol».* 

• Πέτερ Στάιν

«Εχετε μάθει στην κουτοπονηριά»

«Πρέπει οι Ελληνες να ανακάμψετε. Δεν μπορείτε να κάνετε αλλιώς. Δεν πρέπει ασφαλώς να πλήττονται μόνο τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Ούτε όμως και οι οικονομικά ισχυροί, που προσφέρουν τις θέσεις εργασίας».

Ο Πέτερ Στάιν, χιλιόμετρα μακριά απ' την Ελλάδα, στην Αγ. Πετρούπολη, μάς ξαναμίλησε για την «ελληνική περίπτωση».

«Εχετε μάθει να δράτε με κουτοπονηριά και διά της πλαγίας οδού. Καιρός να ξεμάθετε», υπογράμμισε εριστικά, επιδοκιμάζοντας ξανά όλες τις πολιτικές επιλογές της Μέρκελ. «Κάνει το καλύτερο για τη χώρα μας», ανέφερε.

Μοναδική ένσταση του Στάιν είναι η υπογραφή της κάτω απ' το νέο γερμανικό πυρηνικό πρόγραμμα. «Είδαμε τι συνέβη στην Ιαπωνία. Η ιστορία των πυρηνικών πρέπει οριστικά να τελειώσει», θεωρεί ο Γερμανός θεατράνθρωπος, που την Κυριακή παρέλαβε στο «Αλεξαντρίνσκι» το 14ο Ευρωπαϊκό Βραβείο Θεάτρου.

Και σαν «αντίδωρο» έφερε στην Αγ. Πετρούπολη την ακαδημαϊκή αλλά στέρεη παράσταση της «Σπασμένης Στάμνας» του Κλάιστ, με εκπληκτικό δικαστή τον Κλάους Μαρία Μπραντάουερ. Μια παραγωγή του Berliner Ensemble η οποία, παρ' όλο που μόνο στο τέλος της απογειώνεται μαζί με το σκηνικό της, ενθουσίασε το τεράστιο κοινό στο Θέατρο της Βαλτικής.

Η αίθουσα του δικαστηρίου εξαφανίζεται, για να αποκαλυφθεί μια χιονισμένη πλαγιά όπου ο Μπραντάουερ, ύστερα από σκληρό κυνηγητό, οδηγείται απ' τον όχλο στην κρεμάλα και από εκεί, όπως το σκηνικό, στον... ουρανό.

Ο 94χρονος Γιούρι Λιουμπίμοφ, πριν παραλάβει το ειδικό βραβείο της διοργάνωσης, παρουσίασε μια πρόσφατη παράστασή του, το «Honey». Παλαιομοδίτικη αλλά κεφάτη μουσικοθεατρική σκηνική μεταγραφή του ομώνυμου ποιήματος του Ιταλού σεναριογράφου Τονίνο Γκουέρα. Με τα χρόνια, ο ιδρυτής του ιστορικού θεάτρου Taganka γίνεται ολοένα πιο σπιρτόζος και αυτοσαρκαστικός.

Το απέδειξε κυρίως στην προς τιμήν του εκδήλωση, στο ίδιο θέατρο που ο Λένιν εκφωνούσε το 1906 τις πύρινες ομιλίες του. «Θα προσπαθήσω να ζήσω πολύ για να σκηνοθετήσω ακόμα έναν Μολιέρο. Με τον πρώτο με αποδοκίμασαν, με τον δεύτερο με απέλυσαν. Αισθάνομαι με τον Μολιέρο αθλητής. Θα είχε ενδιαφέρον να απολυθώ δεύτερη φορά», δήλωσε αυτός ο έφηβος γέρος, που έχει μάλλον κακή γνώμη για τους ηθοποιούς.

«Μπορεί να μάζεψαν λεφτά για το εισιτήριο της επιστροφής μου στη Ρωσία και το "Ταγκάνκα", μετά την περεστρόικα, αλλά καλοί άνθρωποι δεν είναι», τόλμησε να πει ενώπιον πολλών πρωταγωνιστών του και νεαρών ηθοποιών. «Δεν θα πω ότι μισώ τους ηθοποιούς, αλλά τους βαρέθηκα. Εχω πικρή γεύση. Ξέρετε, τους ηθοποιούς πρέπει να τους επιλέγουμε από τα 7 χρόνια τους για να τους εκπαιδεύσουμε. Και να αποφασίσουμε ποιοι θα πάνε στη μουσική κωμωδία, ποιοι στο δραματικό θέατρο κ.ο.κ.», προσέθεσε ο άνθρωπος που παραδέχεται ότι «ο σκηνοθέτης και ο καλλιτεχνικός διευθυντής ενός θεάτρου είναι δικτάτορας. Πρέπει να είναι δυνατός για να αντέξει τις πιέσεις. Μισώ τον σκηνοθέτη πίσω από την κουρτίνα, που κάνει ό,τι του λένε οι ηθοποιοί».

«Ας θυμηθούμε τη δύναμη του πολιτισμού μας», ενθάρρυνε το κοινό, χαρακτηρίζοντας «καλύτερη» την αδιαφορία της πολιτείας παρά τον «έλεγχό της». «Ακόμα είμαστε άρρωστοι από τον κομμουνισμό», δήλωσε. «Οι νέοι εξουσιαστές μας ξέρουν ότι υποφέρουμε ακόμα από το παρελθόν μας. Και είναι δύσκολο να προχωρήσουμε μπροστά».