Το πρόσωπο του τέρατος

Του Λέανδρου Πολενάκη
Η ΑΥΓΗ, 05/04/2015

• «Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ», στο "Χυτήριο"

Τα πρώτα σκιρτήματα του «Ορθού Λόγου» τα παρατηρούμε στην Ελλάδα, τον 5ο αιώνα π.Χ. Παρακολουθούμε στην Ορέστεια του Αισχύλου την ανάδυση ενός ανθρωποκεντρικού μοντέλου πολιτισμού, ταυτόχρονα με την ανάδυση της Δημοκρατικής Πόλεως. Κεντρική μορφή της αναπαράστασης γίνεται το ανθρώπινο πρόσωπο, εκτοπίζοντας το παραδοσιακό τερατώδες προσωπείο. Είναι, όμως, ένας Ορθός Λόγος θεμελιωμένος επάνω στο «παρά τον λόγον», στην εγκατεστημένη στο υπόγειο του Ερεχθείου τερατόμορφη, «παράλογη» Ερινύα. Ό,τι δεν μας μοιάζει, ό,τι είναι «ξένο» στην ανθρώπινη φύση, ό,τι μας τρομάζει, στην Ελλάδα δεν αφανίζεται από το πολιτιστικό γίγνεσθαι, αλλά μπαίνει στο περιθώριο.
Κατά τούτο διαφέρει ο ελληνικός πολιτισμός από τους ομολόγους του αφρικανικούς και από τον σύγχρονο δυτικό. Οι μεν διατηρούν στο κέντρο τους την τερατική μορφή, ο δε την εξορκίζει πλήρως. Οι Έλληνες την τοποθέτησαν στο υπόγειο. Πριν λίγα χρόνια δημιούργησε σάλο το βιβλίο του Μπερνάλ, που ισχυριζόταν ότι οι ΄Ελληνες «έκλεψαν» από τους Αφρικανούς τον πολιτισμό τους. Πολύ κακό για το τίποτα. Το ξεπέρασμα της τοτεμικής φάσης έγινε άπαξ στον πολιτισμό, και αυτό συνέβη στην Ελλάδα, κάτι που δεν αμφισβητείται. Είναι, από την άλλη, ιστορικά αποδεδειγμένο ότι κάθε πολιτισμός που επιχειρεί να μεταφράσει την πραγματικότητα σε αποκλειστικά «λογικές» κατηγορίες φθάνει από τον συντομότερο δρόμο στο παράλογο. Μέσα από τις ρωγμές του συντεταγμένου λόγου ορμούν οι ασύντακτες δομές της αγριότητας και τον κατακλύζουν. Το είδαμε να επαναλαμβάνεται πολλές φορές στην Ιστορία. Με αυτόν τον τρόπο η «διαφωτισμένη», νεωτερική ευρωπαϊκή σκέψη, παρ' ότι διαποτισμένη από το πνεύμα της Γαλλικής Επανάστασης, γέννησε φασισμούς. Τι έφταιξε;



Οι αιτίες είναι πολλές. Ο Διαφωτισμός, η προσχώρηση δηλαδή στις «νέες ιδέες», ποδηγετήθηκε, στην Ελλάδα ιδιαίτερα, από κάποιες πρώην απόκληρες ομάδες που βρέθηκαν ξαφνικά με πλούτο και εξουσία στα χέρια τους, αλλά δεν διέθεταν ουσιαστική παιδεία. Για να οδηγήσουν την Ευρώπη σε κρίση, όχι μόνο οικονομική, αλλά, κυρίως πνευματική. Ο «διαφωτισμός» των πρώην απόβλητων διαμεσολαβήθηκε ταξικά και προσλήφθηκε ως κοινωνική άνοδος. Λειτούργησε, ως επιφαινόμενο, αντιδιαφωτιστικά: το παλιό και γνώριμό μας, σε καινούργιο, απλώς, περιτύλιγμα. Σε συνδυασμό με τη συστηματική κατεδάφιση ενός φθαρμένου αλλά κοινόχρηστου εκπαιδευτικού κώδικα, των ανθρωπιστικών σπουδών, χωρίς να υπάρχει κάτι άλλο να τον αντικαταστήσει. Αυτή είναι η μία πλευρά του νομίσματος. Από την άλλη, η παλιά, παραδοσιακή αστική τάξη, στην Ελλάδα ιδίως που δεν διαθέτει μεγάλο αστικό βάθος, υπό την σκέπη του «μοντέρνου» δεν είχε τη δύναμη να αντισταθεί στην έφοδο του «μεταμοντέρνου». Η γενιά που μεγάλωσε κάτω από τον αστερισμό του Μπέκετ και του Ντεριντά βλέπει, σήμερα, έκπληκτη, τα παιδιά της να προσχωρούν στις διάφορες «Τζιχάντ». Η έλξη του απολύτου αποδείχθηκε δυνατότερη και ο Διαφωτισμός χωρίς την ανθρωπιστική παιδεία κατήντησε απάνθρωπος, εκτρέφοντας ολοκληρωτισμό.


΄Εγραψα τα πιο πάνω κλείνοντας μια σειρά σημειωμάτων αφιερωμένων στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και στις παρεκβάσεις του. Θέλοντας να εξηγήσω πώς η ελευθερία της επικοινωνίας μετατράπηκε σταδιακά σε ελευθερία της βίας, όταν ο Διαφωτισμός ανακήρυξε τον εαυτό του απόλυτη αξία και ανέλαβε αυτόκλητος τον ρόλο του διαφωτιστή - εκπολιτιστή των «κατώτερων», δήθεν, λαών. Αφορμή μού έδωσε η στυγνή πραγματικότητα που βιώνουμε, μαζί με την επίκαιρη παράσταση του Ημερολόγιου της ΄Αννας Φρανκ στο Θέατρο «Χυτήριο». Τα έγραψα ως επίμετρο σειράς κριτικών, με επίγνωση ότι ο Διαφωτισμός και η δημοκρατία, έννοιες συμπληρωματικές, όση κριτική και αν τους ασκείται, είναι αναντικατάστατοι. Τα ολοκαυτώματα δεν πρέπει να επαναλαμβάνονται.

Η παράσταση του Ημερολόγιου, μια καλή, συλλογική δουλειά με καθαρή πολιτική στόχευση, σε λειτουργική μετάφραση της Βάσιας Παναγοπούλου, σε ισοζυγισμένη, «ρεαλιστική», δίχως περιττό συναισθηματισμό, σκηνοθεσία του Αλέξανδρου Κοέν, με χρηστικά σκηνικά - κοστούμια του Κωνσταντίνου Ζαμάνη, με λιτούς φωτισμούς της Χριστίνας Θανάσουλα, στελεχωμένη από λαμπρούς ηθοποιούς, δείχνει αυτό που πρέπει, σε μια ιστορική στιγμή που είναι ανάγκη απόλυτη να αντικρίσει την αλήθεια της. Να δει, χωρίς να φοβηθεί, κατάματα, το πρόσωπο του τέρατος. Με τους ισοδύναμους, Γιάννη Νταλιάνη, Κερασία Σαμαρά, Σταυρούλα Μάκρα, Μαρία Μοσχούρη, Χάρη Σώζο, Τζούλη Σούμα, Δημήτρη Μαχαίρα, Μαρλέν Σαΐτη και τον ώς τώρα «ζεν πρεμιέ» Σαράντο Γεωγλερή σε έναν ωραίο ρόλο - έκπληξη.