Μπέρτολτ Μπρεχτ «Αυτός που λέει ναι - Αυτός που λέει όχι»

Ενα αποπροσανατόλιστο δημιούργημα

Η φεστιβαλική παράσταση «Αυτός που λέει ναι» των «18 Μποφώρ»

Μπέρτολτ Μπρεχτ Αυτός που λέει ναι - Αυτός που λέει όχι. Θεατρική Ομάδα 18 Μποφώρ

Πριν από μερικά χρόνια πήγα να δω μια παράσταση της «Οπερας της Πεντάρας» (1928) στη Θεσσαλονίκη. Ετσι τουλάχιστον ανήγγειλε το θέατρο της «25ης Μαρτίου», που παρουσίαζε το πασίγνωστο έργο των Μπρεχτ και Βάιλ στη μικρή σκηνή του. Δεν θυμάμαι πια το όνομα του νεαρού συνθέτη που συνόδευε στο πιάνο την παράσταση με άλλη μουσική απ' αυτή που γνωρίζουμε. Πέντε λεπτά από την απομάκρυνσή μου από την αίθουσα δεν θυμόμουν τίποτα απ' αυτήν τη νέα μουσική. Οταν ρώτησα τον σκηνοθέτη γιατί άλλαξαν την πασίγνωστη μουσική του Κουρτ Βάιλ, η απάντηση ήταν: «Μα ήταν πολύ παλιά. Προτιμήσαμε μια πιο καινούργια...».

Χατζιδάκις και Παξινού

Φαίνεται ότι ο Μπέρτολτ Μπρεχτ έχει επανειλημμένα ατυχήσει με τη μουσική των έργων του σ' αυτήν εδώ τη χώρα. Ακόμα και μ' εκείνη την προ πεντηκονταετίας θρυλική παράσταση του «Κύκλου με την Κιμωλία» του Καρόλου Κουν, για την οποία ο Μάνος Χατζιδάκις είχε γράψει μια αξέχαστη μουσική («Τέσσερις Στρατηγοί» κ.λπ.) υπήρξαν προβλήματα. Μόλις η σύζυγος και κληρονόμος του συγγραφέα, Ελένε Βάιγκελ, το πήρε μυρωδιά, απαγόρευσε την παράσταση. «Ο Μπρεχτ ήθελε μόνο τη μουσική του Χανς Αϊσλερ. Καμία άλλη! Ποιος είναι τώρα αυτός ο Χατζιδάκις;»

Ομως, ο αυστηρός κέρβερος της μπρεχτικής κληρονομιάς έχει πλέον πεθάνει (το 1971) κι έτσι τόσο η Κατίνα Παξινού μπόρεσε και έπαιξε στα τελευταία της τη «Μάνα Κουράγιο» που η εν ζωή Βάιγκελ της απαγόρευε πεισματικά («Θα το κάνει τραγωδία!») όσο και η όπερα για παιδιά «Αυτός που λέει ναι» (1930) του Μπέρτολτ Μπρεχτ μπόρεσε να παιχθεί τελευταία στο Φεστιβάλ Αθηνών δίχως προσκόμματα.

Το ζήτημα της αυτοθυσίας

Γιατί η απλή, η σχεδόν απλοϊκή, μουσική γι' αυτό το «διδακτικό» -όπως το είπαν- δίπρακτο σαραντάλεπτο κομμάτι ήταν, και παραμένει, του Κουρτ Βάιλ. Και μάλιστα από τις πλέον ευτυχείς του στιγμές. Στην παράσταση που σκηνοθέτησε (ή καλύτερα «επιμελήθηκε καλλιτεχνικά», όπως αναφέρει το πρόγραμμα) η Ολια Λαζαρίδου, με την εμφανέστατα ερασιτεχνική ομάδα των 18 Μποφώρ (εκ του θεραπευτικού κέντρου απεξάρτησης «18 Aνω»), την επίπεδη κι αδιάφορη ροκοειδή μουσική υπογράφει ο Γιώργος Μαρκόπουλος. Επίσης, στο πρόγραμμα διάβασα πως το έργο (μεταφρασμένο από τη Σωτηρία Ματζίρη) βασίζεται σ' ένα κείμενο του γιαπωνέζικου θεάτρου Νο και θέτει το ζήτημα της αυτοθυσίας για χάρη του κοινωνικού συνόλου. Θέση ιδιαίτερα προοδευτική, θα σπεύσουν να πουν μερικοί. Εμφανέστατα αντάξια ενός «αριστερού» συγγραφέα, όπως ήταν ο Μπρεχτ. Αμ δε! Η αριστερή συνείδηση του Μπ. Μπρεχτ διαμορφώθηκε κυρίως όταν βρέθηκε αυτοεξόριστος στις ΗΠΑ.

Οταν πρωτοπαίχθηκε το «Αυτός που λέει ναι», το 1930, υπήρξε μάλιστα μια έντονη πολιτική κριτική που κατήγγειλε την παιδική όπερα ως τουλάχιστον ύποπτη ιδεολογικά. Ειδικά δε ένα άρθρο του Φρανκ Βάρσαουερ που δημοσιεύθηκε στην αριστερή επιθεώρηση «Βελτμπύνε» με τίτλο «Οχι σ' αυτόν που λέει ναι!» κατακεραύνωνε τον Μπρεχτ, επειδή δίδασκε λέει «στ' αθώα παιδιά έναν αντιδραστικό τρόπο σκέψης».

Είναι νομίζω ενδεικτικό ότι στα δέκα χρόνια που έμεινα στο Βερολίνο, την εποχή που υπήρχε τόσο το τείχος όσο και ο ιδεολογικός διαχωρισμός ανάμεσα στη «Δύση» και στην «Ανατολή», το έργο δεν παίχθηκε ποτέ στη μία όχθη. Την ανατολική φυσικά.

Ηθικό δίδαγμα

Από τη φεστιβαλική παράσταση των «18 Μποφώρ» προσωπικά δεν έβγαλα -ή μάλλον δεν αντιλήφθηκα- κανένα ηθικό δίδαγμα από την ιστορία του παιδιού που περνά τα ψηλά βουνά και θυσιάζεται για να φέρει ένα φάρμακο στην άρρωστη μητέρα του. Με μια θαμπή μουσική, με τις ανεξήγητα άτεχνες παύσεις στη ροή της παράστασης, μ' έναν θολό ερασιτεχνισμό και με εμφανέστατη την απουσία κάποιου χεριού που καθοδηγεί μια οποιαδήποτε παράσταση, «Αυτός που λέει ναι…» έμοιαζε με ένα πλαδαρό αποπροσανατόλιστο δημιούργημα που ξεχείλωνε απ' όπου κι αν το έπιανες. Δίχως αμφιβολία το γεγονός ότι η παράσταση αυτή ήταν κάποιων ξεχωριστών συνθηκών από τη στιγμή που τα παιδιά της ομάδας «18 Μπoφώρ» μόλις είχαν ολοκληρώσει το πρόγραμμα απεξάρτησης του θεραπευτικού κέντρου «18 Ανω», έχει τη σημασία του. Το λάθος μοιάζει να είναι της οργάνωσης του Φεστιβάλ που κυριολεκτικά ξεπέταξε μια παρόμοια παράσταση μέσα στο πρόγραμμά του, σαν ίση προς ίσες με τις άλλες εκδηλώσεις. Ασφαλώς, δεν ήταν αυτή η περίπτωση. [Σπύρος Παγιατάκης, Η Καθημερινή, 22/06/2008]