Μας τέλειωσαν τα δραματικά έργα;

• ΤΟΥ ΣΑΒΒΑ ΠΑΤΣΑΛΙΔΗ 
• Επτά, Κυριακή 13 Νοεμβρίου 2011

Κοιτάω το φετινό ρεπερτόριο των δύο μεγάλων κρατικών σκηνών και εντυπωσιάζομαι (ξανά). Οχι μόνο επέλεξαν ν' αρχίσουν με περσινές επιτυχίες («Τρίτο στεφάνι» και «Λωξάντρα», αντίστοιχα), αλλά συνεχίζουν, κυρίως το ΚΘΒΕ, να ποντάρουν σε ανάλογες «πεζές» επιλογές.

Από τη θεατρική παράσταση «Τρίτο στεφάνι» του Σταμάτη Φασουλή.

 Και δεν είναι τα μόνα. Είναι δεκάδες οι περιπτώσεις των σχημάτων εκείνων που κινούνται με την άνεση του αυτονόητου, από τον Βιζυηνό στον Παπαδιαμάντη, από 'κει στον Ντοστογιέφσκι και πάει λέγοντας. Και είναι λογικό να διερωτάται ο μέσος θεατής: Μήπως μας τελείωσαν τα δραματικά κείμενα και ψαχνόμαστε από 'κει κι από 'δω αναζητώντας σωτήριες συνταγές; Η απάντηση δεν είναι ούτε απλή ούτε μονόπλευρη. Το βέβαιο είναι ότι όταν το κοινωνικό σώμα αλλάζει, δεν μπορεί να μην έχει επιπτώσεις ακόμη και στην ίδια τη φύση του θεάτρου, καθώς είναι το είδος εκείνο που, πριν απ' όλα τα άλλα είδη σπεύδει να σχολιάσει τα άλογα και τα παράλογα της ζωής. Παρακολουθήστε από 'δω και πέρα το θέατρό μας, όπως θα δοκιμάζει τα υλικά και τις αντοχές του στην προσπάθειά του να μιλήσει γι' αυτά που συμβαίνουν στον τόπο. Θα δείτε ότι θα είναι, πέρα από ένα ταξίδι επιβίωσης, και ένα ταξίδι αυτογνωσίας, ένα ταξίδι οντολογικό. Ολα από την αρχή: τι είναι θέατρο, θεατρικότητα, δράμα, θέαση;

Χωρίς να υποβιβάζω τον παράγοντα «ταμείο» (υπό την έννοια ότι ένα γνωστό μυθιστόρημα εμπεριέχει μικρότερο ρίσκο απ' ό,τι το έργο ενός απλώς γνωστού δραματικού συγγραφέα), το γεγονός ότι πολλοί από τους καλλιτέχνες που δραστηριοποιούνται σήμερα στο θέατρο προέρχονται από εντελώς διαφορετικούς χώρους έχει ως αποτέλεσμα την εισαγωγή διαφορετικών και εντελώς απενοχοποιημένων θέσεων, που δεν δείχνουν να πολυνοιάζονται για κορυφώσεις, συγκρούσεις, και όλα εκείνα τα στοιχεία που για χρόνια αποτελούσαν τον πυρήνα της θεατρικής ποιητικής. Στη θέση του συγγραφέα, που ήταν ο εγγυητής των βασικών συστατικών του είδους, κάθεται πλέον ο σκηνοθέτης, ο οποίος, προφανώς, πιο πολύ ενδιαφέρεται ν' ανεβάσει το δικό του όραμα στη σκηνή, παρά να εξυπηρετήσει το λόγο κάποιου άλλου. Και είναι προφανές πως ένα ολοκληρωμένο θεατρικό κείμενο προσφέρεται πολύ λιγότερο για παρεμβάσεις απ' ό,τι ένα πεζό.

Με δυο λόγια, τους περισσότερους σύγχρονους καλλιτέχνες τούς συναρπάζει πιο πολύ η «ετερότητα» της πρωτότυπης γραφής. Το ότι αντιστέκεται (και πολύ φυσιολογικά) είναι ένας καλός λόγος να διερευνήσουν κρυμμένες πτυχές και προοπτικές, όπως για παράδειγμα ερωτήματα του τύπου: πώς διαχειρίζεται κάποιος το «εκεί και τότε» του μυθιστορηματικού λόγου ώστε να γίνει ένα παραστασιακό και άμεσο «εδώ και τώρα»; Πώς περνά από το αφηγηματικό σύμπαν στο μιμητικό, δηλαδή στη δράση; Πώς μετατρέπει τη λέξη σε εικόνα κ.ο.κ.;

ΓΙΑ ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΟΙΗΤΙΚΗ

Σε ένα μυθιστόρημα ο αφηγητής έχει δύο επιλογές: είτε να παραμείνει κρυμμένος πίσω απ' αυτά που αφηγείται είτε να βγει μπροστά, δηλώνοντας διαρκώς την παρουσία του. Στο θέατρο οι επιλογές είναι πολύ περισσότερες. Το θέμα είναι ν' αποφασίσει ο διασκευαστής-μεταγραφέας-αντιγραφέας ή σκηνοθέτης από ποια οπτική γωνία θα παρουσιάσει την ιστορία. Οι αποφάσεις του θα καθορίσουν τις σχέσεις των προσώπων μεταξύ τους αλλά και την ίδια τη δομή της πλοκής, δηλαδή την τελική σύνταξη των γεγονότων.

Η ιστορία είναι εκείνη που μας δίνει σε χρονολογική σειρά την εξέλιξη των γεγονότων. Στις διασκευές, η δουλειά όλη γίνεται επάνω στην πλοκή. Δεν υπάρχουν κανόνες διαχείρισής της. Ο καθένας επιλέγει τους κρίκους και τους μεταφορείς που έχει κατά νου. Μπορεί να είναι ένας μόνιμος αφηγητής ή ένας αφηγητής που να μπαινοβγαίνει περιστασιακά στην ιστορία, μπορεί να είναι μια μαγνητοφωνημένη φωνή κ.λπ. Ανάλογα με την επιλογή αντίστοιχο θα είναι και το στιλ της υποκριτικής και, φυσικά, οι σχέσεις με το κοινό.

ΠΕΡΙ ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΟΣ

Το μεγαλύτερο αγκάθι στην όλη διαδικασία, και το οποίο προκαλεί τις πλέον φορτισμένες συζητήσεις, είναι το θέμα της αυθεντικότητας. Σε ποιο βαθμό σέβεται κανείς το πρωτότυπο; Παραμένει κοντά σ' αυτό, πιστός μεταφορέας του, ή ρισκάρει, με κίνδυνο να αλλοιωθούν ουσίες, να παραμορφωθούν χαρακτήρες και, ενδεχομένως, να ενοχληθούν οι θεατές που πήγαν να δουν ένα κείμενο που γνωρίζουν και αντ' αυτού βλέπουν κάτι άλλο; Μολονότι οι κριτικοί μας είναι αρκετά επιφυλακτικοί ως προς την αποτελεσματικότητα τέτοιων δοκιμών, ολοένα και περισσότερες πειραματικές, κυρίως, ομάδες, παίρνουν το ρίσκο και δοκιμάζουν τις αναγνώσεις τους επάνω σε «κλειστά κείμενα», επαναλαμβάνοντας με τον τρόπο τους τη γνωστή θέση του Ρολάν Μπαρτ που λέει ότι η λογοτεχνία δεν είναι μόνο το μήνυμα του συγγραφέα-θεού, αλλά ένας χώρος όπου επενδύονται πολλά και ετερόκλητα μηνύματα. Δημιουργούν ένα σκηνικό μικρόκοσμο με πολλά επίπεδα σήμανσης, που λειτουργούν και εκπέμπουν ταυτόχρονα, πράγμα σπάνιο σε μία ταινία και αδύνατο σε ένα βιβλίο.

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ ΜΕ ΣΥΝ ΚΑΙ ΠΛΗΝ

Θα έλεγα πως ό,τι ήταν η μετάφραση στο θέατρο του 19ου αιώνα είναι οι διασκευές πεζών έργων στο θέατρο του 21ου. Από την πιστή απόδοση έχουμε περάσει πλέον στην αισθητική της απόδοσης. Σήμερα οι περισσότερες διασκευαστικές παρεμβάσεις χαρακτηρίζονται από μια προ(σ)κλητική αυτογνωσία. Το «φωνάζουν» ότι είναι θέατρο. Αν και ενίοτε αυτιστικές στις προθέσεις και στα αποτελέσματά τους, έχουν αναμφίβολα προσφέρει άφθονα καύσιμα για τον εμπλουτισμό και την ανανέωση της θεατρικής πρακτικής. Ταυτόχρονα, όμως, πρέπει να δεχτούμε ότι του έχουν στερήσει και πολλά, κυρίως στο επίπεδο της πρώτης γραφής. Από τη στιγμή που οι δραματικοί συγγραφείς οδηγούνται σιγά σιγά στο περιθώριο, είναι λογικό αυτό να αντανακλάται και στην ποιότητα και στον όγκο των έργων που κυκλοφορούν. Ειδικά για το δικό μας θέατρο, πιστεύω πως σήμερα χρειάζεται, όσο ποτέ άλλοτε, τους συγγραφείς του. Δεν το κρύβω πως απολαμβάνω τις διασκευές που φιλοξενούνται στις σκηνές των μεγάλων μας κρατικών οργανισμών, όμως θεωρώ υπερβολική αυτή την υπερπροσφορά, η οποία βραχυπρόθεσμα μπορεί να αφήνει κάποια κέρδη, μακροπρόθεσμα όμως πολύ φοβούμαι πως οι ζημιές θα είναι πολύ περισσότερες και ουσιαστικές.