Τα υφάσματα της Ευρώπης

• «Εξηνταβελόνης» του Κωνσταντίνου Οικονόμου στο «Μπετόν 7»

Με αφορμή τις παραστάσεις των «Γάμων του Φίγκαρο» στο «Μέγαρο» και του «Εμμάνουελ Καντ» στο «Τέχνης», η στήλη ασχολήθηκε πρόσφατα, εκτενώς, με τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό. Με την ευκαιρία της παράστασης του «Εξηνταβελόνη» στο «Μπετόν 7», σήμερα θα ασχοληθεί με τον ελληνικό διαφωτισμό, ένα κίνημα παράλληλο, αλλά διακριτό.

Κατά τι διαφέρουν οι δύο διαφωτισμοί; Στο ότι, κυρίως, ότι ο πρώτος έχει ως στόχο τη δημιουργία εθνικών κρατών, ενώ ο δεύτερος, με πνεύμα οικουμενικό, αποβλέπει στη σύζευξη του αρχαιοελληνικού πολιτισμού με τις καινούργιες ιδέες που κήρυξε η Γαλλική Επανάσταση. «Θεραπεύοντας» το τραύμα που άνοιξε στο ιστορικό γίγνεσθαι η «διαφωτισμένη» δυτική σκέψη, ελληνοκεντρική στον πυρήνα της αλλά ξένη στο Βυζάντιο από το οποίο προήλθε ο νέος ελληνισμός. Ακόμη, στο ότι ο ελληνικός διαφωτισμός, με πρωτεργάτη τον λόγιο κληρικό Κωνσταντίνο Οικονόμο, δεν διαθέτει αντιθρησκευτικό ιδεολογικό πρόσημο. Παρά το γεγονός ότι ο τελευταίος αντιμετώπιζε ευνοϊκά τους απόηχους της Γαλλικής Επανάστασης, για να βρεθεί συχνά αντιμέτωπος με τους συντηρητικούς φορείς της ορθόδοξης Εκκλησίας, χωρίς όμως να έρθει ποτέ σε οριστική ρήξη με αυτήν.
Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος, πιθανότατα μέλος της «Φιλικής Εταιρίας», ανήκε στη φωτισμένη μερίδα του κλήρου που στήριξε τη διάδοση των γραμμάτων σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο. Ενδεχομένως ήταν σε επαφή με το κίνημα των «κολυβάδων» μοναχών, που πρέσβευαν την απελευθέρωση του γένους με τα όπλα. Ένας συνδυασμός εκρηκτικός. Ίδρυσε στη Σμύρνη το «Φιλολογικόν Γυμνάσιον», που το έκλεισαν οι αντιδραστικοί παράγοντες της πόλης, με την αιτιολογία ότι επέτρεπε τη φοίτηση και των κοριτσιών σε αυτό! Πίστευε, ακόμη, ότι το θέατρο αφυπνίζει τους υπόδουλους λαούς, και ως αντίδραση έγραψε τον «Εξηνταβελόνη» (1814), μια παράφραση του «Φιλάργυρου» του Μολιέρου, καυστική σάτιρα των ηθών και εθίμων της συντηρητικής κοινωνίας της Σμύρνης. Πρόκειται για ένα σημαντικότατο έργο, προδρομικό της νεοελληνικής δραματουργίας, που δεν μιμείται δουλικά το αυθεντικό, αλλά το ξαναπλάθει δημιουργικά. Γράφει χαρακτηριστικά στον πρόλογο, ότι: «μετεχειρίσθην φράσεις και γνώμας πολλά διαφόρους προς το πρωτότυπον, δια να εφαρμόσω το ποίημα προς των ομογενών μου τα ήθη (...) Τα υφάσματα της Ευρώπης τα κόπτομεν και τα ράπτομεν κατά την συνήθειαν των συμπατριωτών μας. Μακάριος όστις δύναται να τα συρράπτει και να τα προσαρμόζει κατά το πρέπον». Ευνόητο, ότι το τελευταίο δεν περιορίζεται μόνο στην δραματουργία. Χαρακτηρίζει γενικά τη στάση του Οικονόμου απέναντι στα πράγματα της Ευρώπης. Ο ελληνικός διαφωτισμός του δεν δεχόταν άκριτα οτιδήποτε ευρωπαϊκό ως «ανώτερο» εξ ορισμού. Το ισοπεδωτικό «ανήκομεν εις την Δύσιν» επιβλήθηκε αργότερα, από μια ξενόδουλη και ημιμαθή ντόπια αστική τάξη. Ως αληθινή ήττα του νεότερου ελληνισμού πρέπει, άρα, να θεωρήσουμε ότι ο ιδιόμορφος ελληνικός διαφωτισμός παραδόθηκε άνευ όρων, προσχώρησε ολοκληρωτικά στον αντίδικο ευρωπαϊκό... Εκεί εδράζεται ο ενδημικός διχασμός που μας ροκανίζει ώς σήμερα.
Η σκηνοθεσία και η δραματουργική επεξεργασία (συμπύκνωση του κειμένου και χρήσιμη προσθήκη αποσπασμάτων από τον πρόλογο του συγγραφέα), της Μαρίας Φραγκή, με πολύχρονη, ευδόκιμη θητεία στο νεοελληνικό έργο, που υπογράφει, επίσης, τους διαμπερείς φωτισμούς, διαθέτει σαφή, ξεκάθαρη άποψη και την εκφράζει με αμεσότητα, θέτοντας το πράγμα «επί τον τύπον των ήλων». Μη αρκούμενη στην τυπολογική ηθογράφηση προσώπων και πραγμάτων, «προάγει» το έργο στην πολιτική και κοινωνική του διάσταση. Μας ανοίγει διάπλατα μια πόρτα για να δούμε με άλλα μάτια το πρόσφατο παρελθόν μας, αναλογιζόμενοι το άμεσο μέλλον. Διδάσκει και συγχρόνως διασκεδάζει. Σε ύφος μπρεχτικής παραβολής, με αφομοιωμένα κομεντιάνικα στοιχεία, με αύξοντες, γοργούς ρυθμούς και ρόλους διαυγείς. Εύστοχοι σε ό,τι κάνουν οι, Κατερίνα Γραμματικάκη, Πάνος Κορδαλής, Νατάσα - Φαίη Κοσμίδου, Ευασία Κουτουλάκη, Μαρία Ξυπολυτά, Γιώργος Ρουστέμης και Κωνσταντίνος Τζουάνας στηρίζουν τη σκηνοθεσία φτιάχνοντας ένα αξιόμαχο, ισοκέφαλο σύνολο, που αποθαρρύνει τις ατομικές αξιολογήσεις. Μια παράσταση συλλογική και ουσιαστική, με λειτουργικά σκηνικά - κοστούμια της Άννας Μαχαιριανάκη, με ωραία, σύμμικτοι μουσική του Στέφανου Γανωτή, με άρτια αισθητικά video (Αναστάσης - Παναγής Μελέτης). Για την κακοήθη μετάλλαξη του διαφωτισμού, για τον φασισμό που εξέθρεψε, θα αφιερώσω ακόμη ένα σημείωμα, με αφορμή μια άλλη παράσταση. («Άννα Φρανκ» στο «Χυτήριο»).