Saturday, April 14, 2012

"Ξεπεσμένος Δερβίσης" και άλλα, στο "Κνωσός"


Πολενάκης Λ.
Η ΑΥΓΗ: 15/04/2012
Στο προηγούμενο σημείωμα θέλησα να ιχνηλατήσω πώς και γιατί "χαρίστηκε" στη συντήρηση ο μεγάλος Παπαδιαμάντης, λόγω κυρίως της γλώσσας του, ενώ αυτό δεν ισχύει. Οι κοινωνικές και πολιτικές του θέσεις είναι, αντίθετα κοντά μας. Τάσσεται υπέρ του πολιτικού γάμου, στέκει αλληλέγγυος με τις καταπιεσμένες γυναίκες, είναι υπέρ των ξένων, μισεί τον εθνικισμό, χτυπά ανελέητα την πλουτοκρατία.
Παπαδιαμάντης και γλώσσα, μέρος δεύτερο
Η καθαρεύουσα της αφήγησης και η δημοτική των διαλόγων του, αποτελούν το υφάδι και το στημόνι ενός κάθετου αρχαϊκού "αργαλειού", και μιας ιδιότυπης γλώσσας - γραφής, που δεν είναι καθαρεύουσα. Είναι "Παπαδιαμαντική": ένα κάθετο, αιχμηρό, αδαμάντινο εργαλείο που "σκηνοθετεί" τις γραφές του ανέφικτου. Ένα "μοντέρνο" θεατρικό προσωπείο - εργαλείο, θα το έλεγα καλύτερα, διά του οποίου σκηνοθετεί σε βάθος χρόνου τις γραφές του ο πρώτος "μοντέρνος" δημιουργός μας. Φτιάχνει απαράμιλλες ιδεομορφές (imagos) καταργώντας τα όρια μεταξύ "αφηγηματικού ρεαλισμού" και "ονειρικού πραγματισμού", πριν απ' τον Φρόυντ!

Ο "Ξεπεσμένος Δερβίσης" (και τα άλλα δύο διηγήματα της έξοχης παράστασης του "Θεάτρου Κνωσός"), δεν είναι απλώς ιστορίες "επί του πραγματικού". Είναι πραγματικές ιστορίες. Ανάμεσα στο "μπορεί" και στο "είναι" της Ιστορίας, πλανιέται, αγνώριστος, ονειρικός, μα ωστόσο αληθινός, ο ήρωας του πρώτου αφηγήματος. Ποιος όμως είναι αλήθεια ο Ξεπεσμένος Δερβίσης;
Θα μπορούσε, ίσως να ήταν ένα ιστορικό πρόσωπο. Το διήγημα τελειώνει με τη λέξη: "Σεϊχουλισλάμης". Πράγματι, με την κήρυξη της Επανάστασης (αντιγράφω από τον Σπυρίδωνα Τρικούπη), ο σουλτάνος έβγαλε φιρμάνι γενικής σφαγής των χριστιανών που όμως για να είναι έγκυρο, έπρεπε να το συνυπογράψει ο ανώτατος μουσουλμάνος ιερωμένος ο "Σεϊχουλισλάμης". Τη θέση αυτή κατείχε, τότε ο διακεκριμένος φωτισμένοςΔερβίσης Χατζή Χαλίλ που αρνήθηκε κατηγορηματικά να υπογράψει το φιρμάνι και ο σουλτάνος τον έδιωξε οργισμένος, βάζοντας έναν άλλο, πρόθυμο, στη θέση του. Φοβούμενος για την ίδια τη ζωή του, ο Χατζή Χαλίλ επιχείρησε να αποδράσει στην Αίγυπτο που ήταν τότε ημιανεξάρτητη. Το καράβι του αιχμαλωτίστηκε, όμως από Έλληνες ναυτικούς με επικεφαλής τον Γ. Σαχτούρη, που τον έπιασαν και τον κρέμασαν ως αντίποινα στον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε'. Ή σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, του Γάλλου ιστορικού Πουκβίλ που υπηρετούσε ως πρόξενος της Γαλλίας στην Πάτρα, τον πούλησαν για σκλάβο στον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, και τέλειωσε τη ζωή του ως είλωτας στα κτήματά του. Αυτή η σκληρότερη εκδοχή, σχεδόν αποσιωποιημένη ως σήμερα, ήταν πιθανόν γνωστή στον Παπαδιαμάντη, που είναι ενδεχόμενο να συνεργάστηκε ανώνυμα στη μετάφραση του ογκωδέστατου βιβλίου του Πουκβίλ.
Τα πιο πάνω ρίχνουν ίσως φως στον τρόπο με τον οποίο ο Παπαδιαμάντης βλέπει, γράφει, και "σκηνοθετεί" τις ιστορίες του ως ένα εν δυνάμει θέατρο μέσα στην Ιστορία. Οι ήρωές του είναι ολοκληρωμένοι ρόλοι, με το "πιθανό" και το "αναγκαίο" τους ήθος - ύφος, έτοιμοι να βγουν στη σκηνή.
Αυτό ακριβώς κατορθώνει η παράσταση στο "Κνωσός" του Λάμπρου Τσάγκα, με τον "Δερβίση" και με τα άλλα δύο διηγήματα, το "Πατέρα στο σπίτι" και το "Χωρίς στεφάνι": κάνει να αναβλύσει η κρυμμένη τους θεατρικότητα. Είναι ίσως η πρώτη φορά που είδα να συμβαίνει κάτι τέτοιο, τόσο ολοκληρωμένα μάλιστα: ένας Παπαδιαμάντης - άμεσο θέατρο και όχι δραματοποιημένη πρόζα - απαγγελία.
Μέσα στον ευρηματικά διαμορφωμένο από τη Χριστίνα Οικονόμου χώρο (με το "λυόμενο" ασπρόμαυρο σκηνικό, τα κοστούμια, τις εικόνες), κάτω από τους υποβλητικούς φωτισμούς του Δημήτρη Παπαδάτου, τρεις ηθοποιοί "σημαίνουν": Ο Λάμπρος Τσάγκας φτιάχνει ένα θαυμαστό διπλό "Δερβίση" που μπορεί συγχρόνως να κοιτάζει το μέσα και το έξω της Ιστορίας του. Η εναργής Δανάη Καλαχώρα ("Χριστίνα") πέραν της τεχνικής δεξιότητας έχει ένα μέσα φως κατακτημένο και ο Τάσος Ράπτης "κρατά τον ίσο" με σωστούς ρυθμούς.

No comments: