«ΤΡΑΧΙΝΙΕΣ» Ο Ηρακλής μιλά για το τέλος των ηρώων

Μια συγκλονιστική τραγωδία με θέμα το απόλυτο πάθος της Δηιάνειρας για τον Ηρακλή και τις ακραίες συνέπειές του. Ενας κόσμος όπου ο έρωτας κινεί ορμητικά και ανεξέλεγκτα τις πράξεις των ηρώων, αλλά αναδεικνύεται δηλητηριώδης και καταστροφικός, καθώς οι θεοί εκδικούνται και η γνώση δεν οδηγεί στο φως. Ενα έργο για τον τρόμο του ανθρώπου μπροστά σε ένα σύμπαν που προσπαθεί να δαμάσει, αλλά αποδεικνύεται τελικά πως λίγο κατανοεί.

Οι «Τραχίνιες», από τις λιγότερο παιγμένες τραγωδίες του Σοφοκλή, πραγματεύονται τα παραπάνω με τρόπο σύγχρονο και άμεσο. Ο Θωμάς Μοσχόπουλος υπογράφει τη σκηνοθεσία της παράστασης που παρουσιάζεται, απόψε και αύριο, στην Επίδαυρο. Η Αννα Μάσχα, στην πρώτη της παρουσία στο επιδαύριο αλώνι σε μεγάλο ρόλο, υποδύεται την ερωτευμένη και απελπισμένη Δηιάνειρα, που θα προσπαθήσει να κερδίσει ξανά την αγάπη του Ηρακλή (Αργύρη Ξάφη), με ένα ερωτικό φίλτρο από το αίμα του Κένταυρου Νέσσου, όμως στην προσπάθειά της να αποτρέψει το αναπόφευκτο θα προκαλέσει χωρίς να το θελήσει τον θάνατο του αγαπημένου της.

• Σε δύο ενότητες

Εργο που μιλάει για «πρωτόγονα αισθήματα, αλλά με λεπτό τρόπο», «διμερές», «ιδιόμορφο όσον αφορά τη δομή του» χαρακτηρίζει τις «Τραχίνιες» η Αννα Μάσχα. «Σαν να αποτελείται από δύο ενότητες: την περιπέτεια της Δηιάνειρας, με σασπένς και πλοκή, που τελειώνει με τον θάνατό της. Και την έξοδο του Ηρακλή, η οποία είναι άλλου ύφους». Πρόκειται για ένα από τα πιο «πειραματικά» έργα του Σοφοκλή, σε σχέση με «τη φόρμα και την αφήγηση μιας ιστορίας.

Πολύ λίγα πράγματα είναι όπως τα περιμένουμε. Δεν έχει καν αγγελική ρήση, όπως την ξέρουμε!» υπερθεματίζει ο Αργύρης Ξάφης. Στο μισό έργο παίζει η Δηιάνειρα και στο υπόλοιπο ο Ηρακλής. «Την ενοποίηση των δύο μερών δημιουργεί το παιδί τους, ο Υλλος, αφού είναι ο μόνος ήρωας που συναντά και τους δύο γονείς του». Παράλληλα είναι από τις τραγωδίες που «έχει τον περισσότερο μύθο. Οι Κένταυροι, ο ποταμός Αχελώος, όλα είναι μέρος της ιστορίας, της πλοκής, του τι θα συμβεί. Παίζει ενεργό ρόλο το παρελθόν» προσθέτει η Αννα Μάσχα.

Για τον Αργύρη Ξάφη είναι απορίας άξιον το γιατί οι «Τραχίνιες» δεν παίζονται τόσο συχνά (είναι η τρίτη φορά που ανεβαίνουν την τελευταία εικοσαετία στην Επίδαυρο). «Καταθέτουν σύγχρονο προβληματισμό» λέει. «Το τέλος των ηρώων, μιας εποχής και κατά πόσο ο άνθρωπος μπορεί, χωρίς πια να έχει τόσο μεγάλα δόγματα και ήρωες, να πορευτεί μόνος του πιο πολιτισμένα, σε ένα πιο διαλεκτικό ανθρώπινο επίπεδο. Μπορεί να επιβιώσει χωρίς ήρωες;». Η εμφάνιση του -πιο αγαπητού και διάσημου- ήρωα της εποχής είναι «ανθρώπινη». «Ο τρόπος που συζητάει, που συνδιαλέγεται, που έρχεται σε σύγκρουση με τον γιο του είναι από τις πιο ανθρώπινες σκηνές που έχουμε δει».

Η Δηιάνειρα, σύμφωνα με την Αννα Μάσχα, «φέρει έναν πολιτισμό. Δεν είναι μια σύζυγος που φοβάται μη χάσει τα αξιώματα της συζύγου. Εμφανίζεται πολύ ανώτερη των περιστάσεων, διαθέτει ήθος, δεν καταδέχεται να πει κάτι κακό για την ερωμένη του άντρα της και διδάσκει στον χορό την ανοχή, την υπομονή, την κατανόηση, την παρέκκλιση στην αρρώστια του έρωτα, με τη στάση ζωής της». Η τραγωδία της βρίσκεται «πολύ κοντά στα ανθρώπινα μέτρα. Είναι μια γυναίκα που κουβαλάει ένα μυθικό παρελθόν.

Ο άντρας της, με τον οποίο είναι βαθιά ερωτευμένη, λείπει συνέχεια κι εκείνη πιστή τον περιμένει. Οταν επιστρέφει φέρνει μια ερωμένη, πολύ νεότερή της. Τότε η Δηιάνειρα προσπαθεί να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Αισθάνεται προδομένη και ζητά έναν τρόπο, για να τον κερδίσει πίσω».

Σε αυτό το σημείο «ξεκινάει η ύβρις και η τραγικότητά της» εξηγεί ο Αργύρης Ξάφης. «Οτι σκέφτεται ότι μπορεί, ότι έχει τη δυνατότητα να το κάνει». Οσο για τον Ηρακλή... «αναρωτιέται ποιο θα είναι το τέλος του. Γιατί έχει πάρει έναν χρησμό που λέει ότι, μόλις ολοκληρώσει τον τελευταίο άθλο του, θα τελειώσουν και τα βάσανά του. Αλλά τι σημαίνει αυτό; Θα συνεχίσει να ζει ευτυχισμένος ή θα πεθάνει; Και οι δύο αγνοούν ότι η γνώση έρχεται πάντα αργά» σημειώνει ο ίδιος.

Οι ήρωες έχουν προβολή στο σήμερα; «Απόλυτη», απαντά ο Αργύρης Ξάφης. «Βρισκόμαστε σε ένα τέτοιο σταυροδρόμι που δεν ξέρουμε τι θέλουμε περισσότερο. Εάν μας φοβίζει το να προχωρήσουμε μόνοι μας ή ευχόμαστε να βρεθεί ένας άνθρωπος να μας πάρει από το χέρι και να μας βγάλει από όλο αυτό που ζούμε. Ενας σούπερ ντούπερ ήρωας, δυναμικός κι αποφασιστικός. Δεν μπορώ να το απαντήσω. Κι αυτό είναι ένα από τα ερωτήματα που θέτει και η παράσταση και το έργο». Για την Αννα Μάσχα... «εάν του αφαιρέσεις το περίβλημα της εποχής του αυτό που λέει ο Ηρακλής σε μια φράση (το λέει καθαρά και ωραία «το έργο που κανείς θνητός να τελειώσει δεν θέλει»), μιλάει για τον θάνατο και πώς πορεύεται ο άνθρωπος στον θάνατό του. Παλεύει, αντιμάχεται, δεν πιστεύει τα σημάδια, αγνοεί ότι ο ίδιος μπορεί να είναι ο φορέας του κακού του. Αγνοεί ότι οι ίδιοι κάνουμε κακό στον εαυτό μας και σε αυτούς που αγαπάμε... Ολοι σε όλο το έργο περιμένουν τον Ηρακλή να γυρίσει, κι αυτός γυρνάει και πάει να πεθάνει. Είναι ένας ημιζώντανος που πορεύεται προς τον θάνατο. Οπότε μοιραία φέρει βαριά τη σφραγίδα αυτής της πορείας».

• Η ταυτότητα της παράστασης

«Τραχίνιες» του Σοφοκλή.
Απόδοση/Σκηνοθεσία: Θωμάς Μοσχόπουλος.
Σκηνικά/Κοστούμια: Eλλη Παπαγεωργακοπούλου.
Μουσική: Κορνήλιος Σελαμσής.
Φωτισμοί: Λευτέρης Παυλόπουλος. Κίνηση: Χρήστος Παπαδόπουλος.
Μουσική διδασκαλία: Μελίνα Παιονίδου.
Διανομή: Αργύρης Ξάφης, Αννα Μάσχα, Φιλαρέτη Κομνηνού, Θάνος Τοκάκης, Κώστας Μπερικόπουλος, Αννα Καλαϊτζίδου, Γιώργος Χρυσοστόμου, Ελένη Μπούκλη.
Χορός: Δ. Βλαγκοπούλου, Ηλ. Γαϊτάνη, Δ. Δαυίδ, Ευ. Καρακατσάνη, Αμ. Κοσμά, Χ. Κότσαλη, Ελ. Μάλαμα, Ηρ. Μπέζου, Ν. Μπούκλη, Ειρ. Μπούνταλη, Σ. Παντελίδου, Ι. Παρασκευοπούλου, Μ. Σάττι, Κ. Σίμου, Αγγ. Τρομπούκη
Μουσικοί: Guido de Flaviis (Σαξόφωνα), Θοδωρής Βαζάκας (Κρουστά), Γιώργος Σκριβάνος (Φλάουτα).

• ΘΩΜΑΣ ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ
  Εργο εξαίσια ποιητικό και φιλοσοφικό

Οι «Τραχίνιες» του Σοφοκλή έχουν χαρακτηριστεί σαν το έργο της «γνώσης που έρχεται πολύ αργά», σημειώνει ο σκηνοθέτης της παράστασης, Θωμάς Μοσχόπουλος. Πρόκειται για έργο «βαθιά φιλοσοφικό, ιδιότυπο και εξαίσια ποιητικό. Είναι ίσως το πιο σπάνια παιγμένο έργο του αρχαίου τραγικού, ίσως γιατί, παρότι συναρπαστικό, αντιστέκεται στις υπεραπλουστευμένες ερμηνείες, καθώς το αμφίθυμο φως με το οποίο ο ποιητής φωτίζει τους ήρωες και την πλοκή του δεν τις υποβοηθά.

Κι όμως μέσα απ' αυτήν τη συγκλονιστική σφαιρικότητα της οπτικής του Σοφοκλή και τα εσωτερικά νήματα πάνω στα οποία υφαίνει την εσωτερική δομή του, το έργο δικαιώνεται ως ένα λεπταίσθητο και ταυτόχρονα βίαια ορμητικό αριστούργημα. Η υπόθεσή του αφορά το τέλος του Ηρακλή.

Του πιο σπουδαίου και παντοδύναμου ήρωα της ελληνικής μυθολογίας.

Παρότι οι εξωτερικοί κίνδυνοι που έχει αντιμετωπίσει υπήρξαν τεράστιοι, το τέλος του έρχεται από τον «εσωτερικό» του περίγυρο, από ένα μαγικό φίλτρο με το οποίο η γυναίκα του Δηιάνειρα ποτίζει τον χιτώνα του, πιστεύοντας ότι έτσι θα ξανακερδίσει τον έρωτά του.

Εχουν όμως πέσει και οι δύο θύματα μιας μοιραίας πλάνης. Το φίλτρο είναι στην πραγματικότητα ένα δηλητήριο που διαβρώνει τις σάρκες του υπεράνθρωπου ήρωα, και η Δηιάνειρα, η πιο ευγενής και τρυφερή από τις ηρωίδες του Σοφοκλή, γίνεται άθελά της η ίδια αιτία καταστροφής του ανίκητου ως τότε άντρα της.

• Ακραία εικόνα

Το περίεργο όμως είναι πως ο Σοφοκλής παρουσιάζει τον λαοφιλή αυτόν ήρωα «αρνητικό», ένα «τέρας», σχεδόν σαν αυτά που ο ίδιος εξόντωνε στους άθλους του. Σαν μια ακραία εικόνα του ανθρώπινου εγωισμού, που όμως ταυτόχρονα γεννά τον οίκτο, καθώς εξεγείρεται ενάντια στον «άδικο» αφανισμό του και μάχεται ως την τελευταία στιγμή το παράλογο του θανάτου.

Ο άνθρωπος όσο και αν πολεμάει να γνωρίσει το άγνωστο και να εδραιώσει την πολυπόθητη ασφάλεια στη ζωή του, το πεπρωμένο πάντα θα τον ξαφνιάζει, όπως η φύση που παραμένει αδάμαστη, αναγεννητική συνάμα και καταστροφική, αδιαφορώντας για τους ανθρώπινους μόχθους, τις προσδοκίες και τις οργανωμένες προσπάθειες να διευρυνθούν τα ανθρώπινα όρια.

Είναι όμως ταυτόχρονα πρωταρχική και ταυτόσημη ιδιότητα του ανθρώπου να αναζητά αυτό ακριβώς το ξεπέρασμα των ορίων του.

Οπότε η μάχη παρατείνεται στο διηνεκές και κάθε ανθρώπινη γενιά, όσο και να δείξει σύνεση, δύναται να γίνει μάρτυρας της πτώσης των «μύθων» της και των ηρώων της, ενώ ταυτόχρονα αυτή η «απομυθοποίηση» προκύπτει σαν μια σχεδόν φυσική ανάγκη για εξέλιξη και στη θέση του «μύθου» έρχεται ο «λόγος», η λογική, ο διάλογος.

• Του Κρόνου ο γιος που κυβερνά/τίποτε δίχως πόνο δεν έχει αφήσει στους θνητούς./ Μα έπειτα έρχεται χαρά/και όλα κύκλους κάνουν/όπως στον ουρανό γυρνά/ο αστερισμός της Αρκτου.
  Σοφοκλή, «Τραχίνιες»

Αντιγόνη Καράλη, ΕΘΝΟΣ, 9/8/2013