Από τον Άμλετ... μέχρι σήμερα

• Πολενάκης Λέανδρος
• Η ΑΥΓΗ: 11/11/2011

Η "δυστυχής συνείδηση", εκείνη δηλαδή του ανθρώπου που αναγκάζεται να πράττει ενάντια σε όσα του υπαγορεύει η συνείδησή του επειδή υπηρετεί έναν άλλο, "ανώτερο" σκοπό, όπως το καλό της οικογένειας, της πατρίδας, της ανθρωπότητας κ.λπ., είναι ως έννοια, αντίθετα με ό,τι πιστεύεται τελικά, δημιούργημα όχι των φιλοσόφων, αλλά των πολιτικών. Ιδιαίτερα μάλιστα των κακών και ανίκανων πολιτικών! Οι οποίοι στη συνέχεια την επικαλούνται ως άλλοθι, χωρίς να έχουν κανένα δικαίωμα, για να δικαιολογήσουν τις κακές έως καταστροφικές πολιτικές επιλογές τους.
Ως φορέας και πρότυπο κατ' εξοχήν αυτής της "δυστυχούς συνείδησης" θεωρείται από όλους ο κεντρικός ήρως του σημαντικότερου θεατρικού έργου του νεότερου κόσμου μας, που δεν είναι άλλος από τον Άμλετ του Σαίξπηρ. Ποιος όμως γέννησε στην πραγματικότητα τη "δυστυχή συνείδηση" του Πρίγκηπα της Δανίας;
Είναι ένας κακός, ανόητος, ψεύτης και υποκριτής πολιτικός, εντελώς ανίκανος να ερμηνεύσει στοιχειωδώς σωστά τα φαινόμενα, που "μεταδίδει" στον Άμλετ, σαν κακή αρρώστια της πολιτικής, τη "δυστυχή συνείδηση". Είναι ο γνωστός μας Πολώνιος. Ας δούμε όμως πώς.

Ο πρίγκηπας επιστρέφει στη Δανία με τις καλύτερες των προθέσεων. Έχει σπουδάσει στη Βιτεμβέργη, το προπύργιο της "μεταρρύθμισης", και έρχεται αποφασισμένος να εφαρμόσει στη χώρα του τις μεταρρυθμίσεις "με τον σταυρό στο χέρι". Μας το λέει. Βρίσκεται όμως αντιμέτωπος με μια κατάσταση σήψης και διαφθοράς που δεν αντιμετωπίζεται με αυτόν τον τρόπο. Και αυτό μας το λέει. Παρ' όλα αυτά, επιμένει. Πιστεύει ότι έχει στο πλευρό του δύο αγαπημένα του γυναικεία πρόσωπα που θα τον στηρίξουν, ώστε να εφαρμόσει το πρόγραμμά του, χωρίς να προδώσει τις αρχές του. Τη μητέρα του, Γερτρούδη, και την αγαπημένη του Οφηλία. Ακόμη και όταν το φάντασμα τού αποκαλύπτει όλη τη φρικτή αλήθεια, πάλι αρνείται να κάνει την παραμικρή έκπτωση στη συνείδησή του και διστάζει να πάρει το σπαθί στο χέρι. "Ραγίζει" για πρώτη φορά, όταν ο Πολώνιος αυθαίρετα σπεύδει να προκαταλάβει τη συνείδησή του και "δασκαλεύει" την κόρη του, Οφηλία, το μόνο πια στήριγμα του Άμλετ, ότι ο "πρίγκηπας", ακόμη και αν την αγαπά πραγματικά, δεν είναι σε θέση, αντικειμενικά, να τηρήσει τους όρκους του, επειδή ως διάδοχος και μελλοντικός βασιλέας έχει άλλα καθήκοντα, σπουδαιότερα, και θα βρεθεί στην ανάγκη, αργά ή γρήγορα, να συνάψει έναν γάμο, ακόμη και χωρίς να το θέλει, που θα εξασφαλίζει τα συμφέροντα της χώρας.
Η Οφηλία, ως αδύναμη κοπέλα, πείθεται και υποκύπτει στο "καθήκον υπακοής" προς τον πατέρα της, για να διακόψει, απρόθυμα, κάθε σχέση με τον Άμλετ, που μένει μόνος, χωρίς κανένα ηθικό στήριγμα. Εκείνο που μας ενδιαφέρει στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ότι ο Πολώνιος δεν είχε καμία ένδειξη για τις πραγματικές προθέσεις του Άμλετ, εκτός από τη δική του, μέχρι παθολογίας κρυψίνοια και καχυποψία, ιδιότητες οι οποίες ασφαλώς τον προώθησαν στη θέση του βασιλικού συμβούλου και αρχισπιούνου, που κατέχει επαξίως.
Η αρχή της "δυστυχούς συνείδησης" του Άμλετ έχει αιτίες εξωτερικές, κυρίως τη στάση απέναντί του της βασιλικής αυλής και ενός "χορού" διεφθαρμένων ανθρώπων της εξουσίας που στήνουν μια ολόκληρη συνωμοσία για να τον παγιδεύσουν, με δόλωμα την άπραγη Οφηλία. Η πρώτη "ραγισματιά" στον αρραγή "κόσμο" του προέρχεται από αυτήν την ενέργεια, ενός κακού, επικίνδυνου, "υπηρέτη της εξουσίας", που σπεύδει να αναλάβει, δίχως να τον ρωτήσει, εν ονόματι του "γενικού συμφέροντος", τη συνείδηση του Άμλετ ως μελλοντικού ηγεμόνα. Προεξοφλώντας την ως "δυστυχή". Θέτοντας δηλαδή για πρώτη φορά τον "κανόνα" ότι ηθική συνείδηση και πολιτική, αναγκαστικά είναι δύο κόσμοι χωριστοί, δύο μη επικοινωνούντα στεγανά δοχεία.
Ο "αδύνατος" κρίκος, η άπραγη, "μαλακή" Οφηλία έχει σπάσει, έχει υποκύψει στο ηθικό μαρτύριο στο οποίο την υπέβαλαν οι ανελέητοι και υποκριτές "προστάτες της τιμής της": ο πολιτικός - πατέρας της και ο βασιλιάς "κύριός" του. Ο κανόνας του ασύμβατου της πολιτικής με την ηθική συνείδηση επαληθεύτηκε έτσι "πειραματικά" και όλα πήραν τον προδιαγεγραμμένο δρόμο τους. Από εδώ και μπρος ο Άμλετ θα είναι ένας "άλλος άνθρωπος", διχασμένος ανάμεσα στο "είναι" και στο "φαίνεσθαι", με τη συνείδησή του όντως δυστυχή. Η "παράσταση μέσα στην παράσταση", που οργανώνει "για να συλλάβει σαν μέσα σε ποντικοπαγίδα την ένοχη συνείδηση του βασιλιά", λειτουργεί όντως ως παγίδα, που συλλαμβάνει όμως, αδιακρίτως, τους πάντες. Θεατές και θεώμενους του "θεάματος". Επειδή ακριβώς επαληθεύει την εντολή του νεκρού πατέρα - θεού - βασιλιά στον γιο του, να σκοτώσει τον πατέρα - θεό - βασιλιά. Διαιωνίζοντας δηλαδή τον κύκλο της φονικής εξουσίας. Δεν υπάρχει άλλη διέξοδος από τον φαύλο κύκλο, εκτός από την καθαρή, χωρίς σκιές, συνείδηση του ανθρώπου, που έγινε όμως ακόμη πιο δυστυχής, κακή, εκδικητική και φονική, μόλις ανέλαβε το άχθος της ίδιας της δυστυχίας της!
Ενώ ακόμα διστάζει να εκτελέσει τη φονική εντολή του πατρικού φαντάσματος, ο Άμλετ θα ορμήσει κυριολεκτικά σε μια σειρά άλλων, εκδικητικών φόνων, χωρίς κανένα δισταγμό (Πολώνιος, Ρόζενγκραντζ - Γκίλντενστερν) και θα προκαλέσει ασυνείδητα τον χαμό του πιο αγαπημένου του προσώπου, της Οφηλίας. Για να οδηγηθεί και ο ίδιος στο τραγικό του τέλος - κάθαρση.
Αυτά συμβαίνουν στο έργο που έγραψε ένας ποιητής με φωτισμένη συνείδηση και στο έργο μέσα στο έργο που "έγραψε" ο ήρωάς του, με ημιφωτισμένη συνείδηση. Ποια είναι όμως τα δικά μας έργα μέσα στο "θέατρο" της ζωής; Τι συνέβη έκτοτε και παρακολουθούμε τον κύκλο της φονικής εξουσίας και της βίας να διαιωνίζεται, σχεδόν χωρίς ελπίδα διαφυγής;
Ο Άμλετ του θεάτρου διαθέτει "μέγεθος" και επειδή "κείται" εντός ενός μεγάλου, ανεπανάληπτου κειμένου. "Εκτός κειμένου" εμείς, όταν μιμούμαστε αδέξια τα λόγια και τις πράξεις του, δεν τα πάμε διόλου καλά. Όσοι ενδύονται τον Άμλετ "εκτός κειμένου", και είναι πολλοί στις μέρες μας, χωρίς το τραγικό μεγαλείο, την ομορφιά και το ηθικό του ανάστημα, περιφερόμενοι ανά τον κόσμο με την "απαίτηση του ιδεώδους" ανά χείρας προς είσπραξιν, εντόπιοι ή ξένοι απολαμβάνοντες την προσωρινή τους δόξα, "ούτοι αναπτυχθέντες, ώφθησαν κενοί" στο τέλος. Αποδεικνύονται ανθρωπάκια, ανίκανα να διαχειριστούν ακόμη και "τα του οίκου τους". Αργά ή γρήγορα, οι λαοί θα τους ξεβρακώσουν πλήρως.
Μιμούμενοι "αμλετικά" τις "δυστυχείς συνειδήσεις", κινδυνεύουμε να γίνουμε από γελοίοι μέχρι επικίνδυνοι, όταν μάλιστα έχουμε ως έργο μας την πολιτική. Ενίοτε και γελοίοι και επικίνδυνοι, συνδυασμός ακόμη πιο θανατηφόρος. Ακούμε σήμερα ορισμένους πολιτικούς να κόπτονται τάχα ότι, "ενώ δεν πιστεύουν σε αυτά που υπογράφουν, παρ' όλα αυτά το κάνουν, ενάντια στην ίδια τη (δυστυχή) συνείδησή τους (που επινόησαν οι ίδιοι ως άλλοθι) για να μας 'σώσουν'! Δεν πειράζει, δεν θα πάρουμε άλλο. Χορτάσαμε. Φτάνει να θυμόμαστε πάντοτε ότι: "Ένας πολιτικός που θυσιάζει τη συνείδησή του, για να σώσει τη χώρα του από το χάος, την οδηγεί κατευθείαν γραμμή σε αυτό, κόβοντας δρόμο" (Ρόμπερτ Μπολτ, "Ένας άνθρωπος για όλες τις εποχές").