ΑΡΑΒΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ

Της Μπουμπουλίνας Νικάκη, Η Αυγή, 20/07/2008

Helal στην Ανδρομάχη

Μια αραβόφωνη Ανδρομάχη είδαμε στο πλαίσιο του φεστιβάλ Αθηνών: τη Σύρια ηθοποιό Hala Omran, να παίζει με συμπατριώτες της και Γάλλους ηθοποιούς, στα αραβικά και τα γαλλικά, την ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη. Η παράσταση ξεκίνησε μέσα στο μονοετή κύκλο πολιτιστικών εκδηλώσεων "Δαμασκός, πολιτιστική πρωτεύουσα του αραβικού κόσμου", -που κάθε χρόνο δίνει τη σκυτάλη σε μια διαφορετική αραβική πόλη και που του χρόνου προοιωνίζεται να είναι κάποια παλαιστινιακή-, με συγχρηματοδότηση επιπλέον του γαλλικού πολιτιστικού κέντρου της Συρίας και του Φεστιβάλ Αθηνών (προσφάτως, η Συρία άρχισε μια προσπάθεια αποκατάστασης της σχεδόν παραδοσιακής γαλλοφωνίας της, καθώς τα τελευταία χρόνια και στη Συρία και στον Λίβανο και στην Αίγυπτο η αγγλική έχει πάρει το προβάδισμα). Το εγχείρημα της δίγλωσσης αυτής παράστασης παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, πολύ περισσότερο που λειτουργεί ουσιαστικά ως κρίκος ανάμεσα στον ελληνικό με τον αραβικό κόσμο, μέσω της γαλλικής αλλά και της παγκόσμιας θεατρικής γλώσσας. Πρόκειται για ένα παρθένο πεδίο πολιτισμικών ανταλλαγών και ζυμώσεων, έτοιμο να υποδεχθεί νέα στοιχήματα αλλά που έχει όμως, επίσης, την ανάμνηση ισχυρών δεσμών του παρελθόντος.

Η φόρμα της παράστασης, στον κλειστό χώρο του φεστιβάλ "Σχολείο", στην Πειραιώς 59, ήταν ιδιαίτερη, με αργούς ρυθμούς, καθ' όλη τη διάρκεια, και ακινησία, κάποια στιγμή, της Ανδρομάχης. Το φόντο της στρογγυλής αμμώδους σκηνής όλο μαύρο πανί, που μέσα του κρύβονταν οι κουίντες, απ' όπου ξεπρόβαλλαν και ξετυλίγονταν αργά η τραγωδία και τα πρόσωπα, κι όπου εξίσου αργά και ρυθμικά έσβηναν μέσα στο μαύρο. Η σκηνική λιτότητα αφενός υπογράμμιζε αισθητικά το λόγο, αφετέρου επέτρεπε, σκηνές-σκηνές, τη δημιουργία ποιητικών εικόνων, από το αγκάλιασμα του φωτός με τα σώματα των ηθοποιών. Μόνη περιγραφή ένα παραλληλόγραμμο (από κάθετη προβολή φωτός) πλαίσιο, που περιέβαλλε την Ανδρομάχη ως ναός, στοιχείο που ο σκηνοθέτης Jean-Christof Sais αγαπά και έχει χρησιμοποιήσει προ ολίγων ετών με μαύρο φόντο και σε γυμνή σκηνή, από άμμο, για το "Μοναξιά στους κάμπους με βαμβάκι" του Μπερνάρ Κολτές, στο Hôtel de Ville στο Παρίσι. Η θαυμάσια μουσική εγχόρδων του Gilbert Gandil συνόδευε λυρικά και χαμηλόφωνα το δράμα, σβήνοντας σε πολιτισμικές περιοχές, σαν βιολί, σαν ούτι, σαν λύρα.Η αραβική γλώσσα, την οποία αποφάσισε ο Sais να μιλούν οι Τρώες και ο χορός, ενώ τη γαλλική οι Έλληνες, ακουγόταν συγκινητικά σαν φυσική γλώσσα του έργου. Όχι ως προς τη δομή της, που είναι πάρα πολύ διαφορετική, ή τη σχέση της με το αρχαίο δράμα. Αλλά τα ανοιχτά φωνήεντά της, τα "κ" και κυρίως τα διάφορα "χ" της, με τις βαθιές ανάσες της, δίνουν την αίσθηση πως ανασύρουν, μέσα απ' τα σπλάχνα και το διάφραγμα, όλο το ιερό της τραγωδίας, τον σάρκινο λόγο~ πολύ περισσότερο που, ως γλώσσα αρχαϊκών κοινωνιών, εκφράζει συναισθήματα μέσα από το σώμα και γεννοβολά αδιάκοπα ποίηση. Η δραματουργική επεξεργασία στην αραβική έγινε από τη σπουδαία παλαιστίνια διανοούμενη, πανεπιστημιακό και μεταφράστρια, Marie Elias, η οποία μάχεται για τη θέση του θεάτρου στον αραβικό κόσμο, εισάγοντας σύγχρονο θέατρο.

Η Ανδρομάχη παρουσιάστηκε ως ένα δίδαγμα, υπερασπιζόμενο αφενός τη γυναικεία φύση και τη γυναικεία αξιοπρέπεια, αφετέρου τους ξένους πολίτες ενός τόπου, οι οποίοι μάλιστα βρέθηκαν σ' αυτόν επειδή αρχικά κατακτήθηκαν και όχι από δική τους εισβολή. Στα όρια του σχηματικού, λόγω του διαμοιρασμού της γλώσσας, αλλά επιπλέον και των υπαινισσόμενων αναλογιών της παραπάνω συνθήκης των ξένων με την πιο πρόσφατη ιστορική πραγματικότητα, με τους Άραβες και τους Γάλλους κυρίως, ή τους Δυτικούς και τους Ανατολίτες, με τη θέση της γυναίκας στον αραβικό κόσμο, η παράσταση δεν έκρυβε τις ραφές και τα μπαλώματά της. Περιείχε στοιχεία τα οποία δεν συγχωνεύθηκαν, δεν ενώθηκαν, ή δεν συνυπήρξαν με το γόνιμο τρόπο της ανταλλαγής, είτε αυτό αφορά στα πολιτισμικά είτε στα αισθητικά στοιχεία, είτε στην ερμηνεία των ηθοποιών. Η αραβική γλώσσα και κουλτούρα, δηλαδή, δεν υπήρξαν παρά ως ένα δυτικά χρησιμοποιούμενο δομικό στοιχείο του γίγνεσθαι της παράστασης. Δεν έγινε προσπάθεια από το σκηνοθέτη βαθύτερης αναζήτησης και ανίχνευσης πολιτισμικών στοιχείων που να επηρεάσουν τη δομή και τη ρότα της παράστασης. Οι ηθοποιοί, εξαιρετικοί στην πλειονότητά τους, έφεραν γύρω τους ένα διαφορετικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έπαιζε ο καθένας. Δεν υπήρξε μια κοινή γραμμή αντιμετώπισης του έργου διανοητικά, ψυχολογικά και καλλιτεχνικά, αφού οι τόνοι και το ύφος άλλαζαν ενίοτε από τον έναν στον άλλο σαν σε αυτοτελή επεισόδια σειράς. Kαι ενώ ο Jean-Christophe Sais μπορεί να βγάλει ποίηση μέσα από τη λιτότητά των εικόνων του, οι οποίες δεν έλειψαν από την παράσταση και αγγίζουν άλλες χορδές ενός δράματος, δεν κατάφερε να συντονίσει τα εκλεκτής ποιότητας υλικά του.

Ο χορός ευτυχώς ήταν λιτός και όχι υψηλόφωνος, ειδάλλως θα παρασυρόταν στον απαρχαιωμένο και μουσειακό, γεμάτο στόμφο, τόνο της Ερμιόνης, την οποία υποδύθηκε η Valerie Lang, η οποία όμως δεν έχει μάθει μάλλον ακόμη να συνυπάρχει στη σκηνή. O Daniel Martin, ηθοποιός δοκιμασμένος και από τους αγαπητούς του αείμνηστου Antoine Vitez, φαινόταν σαν να παίζει έναν Μενέλαο που θα μπορούσε να είναι του Ρακίνα. Ο θαυμάσιος σαικσπηρικός ηθοποιός Thierry Bosc κρατήθηκε για να σωθεί ακριβώς από τα σκοινιά της σαικσπηρικής τραγωδίας, δίνοντας στιγμές ενός εξαίσιου και παραδειγματικής ερμηνείας Πηλέα, αλλά άλλης οκτάβας σε σχέση με την υπόλοιπη ατμόσφαιρα. Ο αξιόλογος Mathieu Genet (Ορέστης), o οποίος δεν δούλεψε για πρώτη φορά με τον Sais, έμοιαζε να δίνει το στίγμα του σκηνοθέτη, αλλά η έλλειψη ερμηνευτικού διαλόγου με τους υπολοίπους ήταν δυστυχώς κοινός παρανομαστής. Τέλος, η Hala Omran, στο ρόλο της Ανδρομάχης, που έκλεψε στην κυριολεξία την παράσταση, μας συστήθηκε από σκηνής, και με την άψογα δίγλωσση ερμηνεία της, ως μία πάρα πολύ έξυπνη και ταλαντούχα ηθοποιός, η οποία κατάφερε να φέρει σε πέρας αξιοπρεπώς το βάρος που επωμίσθηκε, παρά τις αντιξοότητες αλλά και τις ρωγμές της σκηνοθεσίας.

• Η Μπουμπουλίνα Νικάκη είναι μεταφράστρια θεατρικού λόγου

Χάλα Ομράν, περί "γνωστών αγνώστων"

συνέντευξη στη Μπουμπουλίνα Νικάκη

• Χάλα, είσαστε μία από τις σημαντικότερες ηθοποιούς θεάτρου της Συρίας. Έχετε κάνει τις βασικές σπουδές σας στη Δαμασκό και σεμινάρια σε διάφορα μέρη, ενώ δουλεύετε από καιρό και στην Ευρώπη. Όντας μία ηθοποιός ευρωπαϊκών προδιαγραφών και υψηλών απαιτήσεων, έχετε τη δυνατότητα να κάνετε το θέατρο που σας ενδιαφέρει στη Συρία;

Στη Συρία δουλεύω πολύ με την Αμάλ Ομράν, συνoνόματη, και κάνουμε ένα θέατρο έρευνας με βάση την ποίηση. Μάλιστα δουλεύουμε αρκετά πάνω στην ποίηση του Άδωνι. Κάποιες φορές μαζί με άλλους ηθοποιούς, άλλες φορές εγώ μόνη με έναν μουσικό κρουστών πάνω στη σκηνή.

• Πόσο δύσκολη ήταν αυτή η πρώτη σας ερμηνευτική συνάντηση με την αρχαιοελληνική τραγωδία;

Χρειάζεται μια δύναμη, την οποία πολιτισμικά νομίζω ότι την έχουν οι Άραβες, σε αντίθεση με τους Γάλλους που χρειάζεται να την ψάξουν.

• Ποιo ήταν το προσωπικό σας κέρδος από την εμπειρία αυτή της Ανδρομάχης;
  

Δούλεψα περισσότερο με το κείμενο και πάνω στο κείμενο. Επειδή δούλεψα με τους Γάλλους. Όλη η δουλειά βασίστηκε πάνω στο κείμενο, κάτι που μας λείπει ως γνώση στη Συρία. Είδα το σώμα διαφορετικά.

• Πώς υποδέχθηκε το κοινό της Δαμασκού την παράσταση αυτή;

Υπήρχε λίγη αμηχανία, διότι είναι άγνωστη η ιστορία στο ευρύ κοινό. Εσάς είναι μέρος της Ιστορίας σας, αλλά στη Συρία δεν ήταν γνωστά όσα συμβαίνουν στο έργο. Καλλιτεχνικά, οι απόψεις διίσταντο.

• Φαίνεται εξωτικός ο ελληνικός κόσμος στους Σύρους;
  

Νιώθουν ενστικτωδώς πολύ οικεία.

• Υπάρχουν ορατά ίχνη της επίδρασης του ελληνικού κόσμου στον αραβικό κόσμο;

Καταρχάς να πω ότι είναι κοινή γνώση στον αραβικό κόσμο το γεγονός ότι η ευρωπαϊκή Αναγέννηση έγινε με ό,τι γραπτό σώθηκε από τον αρχαιοελληνικό κόσμο, χάρη στους Άραβες. Κάτι άλλο, παράξενο, είναι ότι οι μεγάλοι δάσκαλοι στις μουσουλμανικές σέχτες σήμερα (Δρούζοι, Αλαουίτες, κ.λπ.) είναι ο Σωκράτης και ο Πυθαγόρας. Πρόκειται για θρησκείες που κληροδοτούνται από δάσκαλο σε μαθητή, προφορικά~ δεν υπάρχει θρησκευτικό βιβλίο. Μάλιστα ο Σωκράτης, ένας από τους μεγάλους δασκάλους, αποκαλείται "νους της σοφίας". Και έτσι έχουν περάσει στοιχεία της αρχαιοελληνικής σκέψης και φιλοσοφίας.

• Τι έρχεται πρώτο στο μυαλό ενός Σύρου σχετικά με το σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό;

Ο Ρίτσος! Κι ακόμη περισσότερο, ο Καζαντζάκης.

• Οι μεταφράσεις των αρχαιοελληνικών κειμένων κατάφεραν να μεταφέρουν τη θεατρική γύρη στους Άραβες;

Όχι! Η θέση του θεάτρου είναι αντιστρόφως ανάλογη ως προς το βάρος που απέκτησε η φιλοσοφία. Οι Άραβες αγαπούμε ιδιαίτερα την ποίηση, αλλά το θέατρο δεν μπήκε ποτέ μες στην παράδοσή μας. Υπήρχαν εμπειρίες, αλλά χωρίς να αποκτούν μια συνέχεια. Δεν αποτελεί μέρος της Ιστορίας μας. Σήμερα συναντά κανείς ενδιαφέροντα πράγματα στην Τυνησία, όσον αφορά στο θέατρο, επειδή βρίσκεται πιο κοντά στη Γαλλία.

• Θα παίρνατε το ρίσκο να παίξετε στα αραβικά σε ελληνική παράσταση;

Αυτό είναι κάτι που εύχομαι, όχι ρίσκο!

• Πόσες αίθουσες υπάρχουν στη Δαμασκό;

Υπάρχει το Εθνικό Θέατρο που διαθέτει τρεις αίθουσες, επίσης υπάρχουν τέσσερις αίθουσες στην Όπερα, δύο αίθουσες στη Σχολή του Εθνικού Ωδείου και μετά πάμε στα ιδιωτικά θέατρα.

• Σε τι συνίσταται το ιδιωτικό θέατρο;

Σε γελοία εμπορικά θεάματα χαμηλού επιπέδου. Κάποτε φτάνουν στο χιούμορ, που ξορκίζει προς στιγμήν τα κακά της μοίρας μας, αλλά πρόκειται για προσωρινή εκτόνωση και ανοχή μιας κατάστασης.

• Το Εθνικό Θέατρο χρηματοδοτείται άμεσα από το κράτος;

Από το ΥΠΠΟ. Δεν αντέχεται πλέον η κατάσταση με το Εθνικό. Κάνει λίγες παραγωγές, ελλείψει χρημάτων, και συντηρητικές. Εγώ είμαι μάλιστα μέλος του Εθνικού, αλλά δεν κάνουμε πολλές δουλειές. Οι νέοι προσπαθούν να σχηματίσουν ομάδες και κάνουν ποιοτικό, ανεξάρτητο ιδιωτικό θέατρο, αποφεύγοντας έτσι και τη γραφειοκρατία. Αλλά και πάλι τα πράγματα παραμένουν σαν αποσπασματικές θεατρικές εμπειρίες. Εκτός αυτού, μας έχει κατακλύσει η τηλεόραση και οι ηθοποιοί μπαίνουν στις σχολές ακριβώς για να παίζουν σε τηλεοπτικές σειρές, χάρη στις οποίες γίνονται διάσημοι και κερδίζουν χρήματα. Παρόλα αυτά, το Ωδείο διατηρεί ένα καλό επίπεδο.

• Υπάρχουν ταμπού ή γενικές απαγορεύσεις στοιχείων στις παραστάσεις;

Υπάρχουν θέματα που πρέπει να προσεγγίζονται με συγκεκριμένο τρόπο ή να μην ονοματίζονται, απλώς να υπονοούνται. Το σεξ, ο ερωτισμός, πρέπει να υπονοούνται.

• Τι συγγραφείς ανεβάζουν οι σκηνές;

Οι νέοι δουλεύουν με αυτοσχεδιασμό. Και οι περισσότεροι σκηνοθέτες είναι ηθοποιοί. Γενικά, δεν καταλαβαίνουν πόσο σημαντικό είναι το κείμενο. Κατά τα άλλα, ανεβαίνουν διάφοροι συγγραφείς. Τραγωδίες, όπως η |Αντιγόνη| ή η |Μήδεια|, Σαίξπηρ όχι και τόσο, Ίψεν, Στρίντμπεργκ, Γκόγκολ, κάποια αιγυπτιακά έργα, και έργα που έχουν να κάνουν με την ιστορία μας, με αρκετό ρεαλισμό. Οι Σύροι γράφουν ποίηση και οι Αιγύπτιοι, που έχουν κάποιους θεατρικούς συγγραφείς, δεν ξέρω αν και κατά πόσο έχουν ενδιαφέρον. Για μια μεγάλη περίοδο, ανέβαινε πάρα πολύ ρωσικό θέατρο. Τώρα, λιγότερο. Η επίδραση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν μεγάλη, πολλοί καλλιτέχνες και του θεάτρου και του κινηματογράφου έκαναν τις σπουδές τους στην ΕΣΣΔ. Μέχρι και την πτώση του κομουνισμού υπήρχε μεγάλη φιλία με τις πρώην Ανατολικές χώρες.

• Η επιρροή της γαλλικής κουλτούρας αρχίζει τελευταία να γίνεται έντονη στη Συρία. Γιατί αυτή η επιστροφή και γιατί τώρα;

Λόγω της αλλαγής του γενικότερου πολιτικού κλίματος. Πολλοί πλέον πάνε για σπουδές στη Γαλλία.

• Πώς αντιλαμβάνεστε το καθεστώς στη Συρία;

Ποτέ δεν ήταν πραγματικά δημοκρατικό. Υπάρχει και κοινοβούλιο και πολιτικά κόμματα και εκλογές αλλά, στη Μέση Ανατολή δεν υπάρχει πραγματικά δημοκρατία. Δεν το λέω υποτιμητικά αυτό. Δεν υπάρχει στην κουλτούρα μας αυτό που πήρε η Δύση από την Ακρόπολη. Εμείς έχουμε μείνει πιο αρχαϊκές κοινωνίες. Η σχέση μας με τη θρησκεία κουβαλάει αυτό το είδος του θεού: Θεός, Πρόεδρος, Βασιλιάς. Χρειαζόμαστε να κινεί κάποιος τα νήματα, έναν αρχηγό που να είναι παντοδύναμος και να μας προστατεύει. Ο λαός ποτέ δεν βγήκε από την ιδέα του θεού.

• Ούτε στην Ελλάδα. Η άνωθεν εξουσία είναι παράλογα αναμφισβήτητη και άκριτη. Και παρά το ότι ανήκει στην Ευρώπη, το ελληνικό Κράτος παραμένει ομολογιακό.

Είναι δυνατόν; Οι δυτικοί πάλι λένε ότι το καθεστώς της Συρίας είναι δικτατορικό. Πιστεύω ότι με άλλα κριτήρια το λένε. Νομίζω ότι είναι κάτι άλλο. Πέρασε σοβαρές πολιτικές δοκιμασίες η χώρα. Οι αντιφρονούντες φυλακίζονταν απευθείας. Τώρα δεν είναι έτσι, αλλά υπάρχει μια παραλυσία. Ούτε ο λαός ούτε τα κόμματα κάνουν τίποτα.

• Έχει ελπίδες και νόημα να αναπτυχθεί μια πραγματική θεατρική δημιουργία και δραστηριότητα στη Δαμασκό;

Πρέπει να γίνει οπωσδήποτε, για να κινητοποιηθεί ο κόσμος. Να πάρει αλλιώς τη ζωή του. Να μην είναι μοιραία η μόνη του επιλογή η κατανάλωση φαγητού και αλκοόλ. Οι νέοι έχουν ανάγκη να συμμετάσχουν σε κάτι ενεργό. Είναι ένα είδος ελευθερίας, ένα οικείο μέσο έκφρασης.

• Ωστόσο, οι πλαστικές τέχνες είναι αυτές που έχουν ιδιαίτερη άνθιση στη Συρία.

Ναι είναι ο πιο αναπτυγμένος τομέας των τεχνών. Ακόμα και πριν από το '80 ακόμα είχε αρχίσει η ανάπτυξη αυτή.

• Οι θεατρικές επιλογές του "Δαμασκός πολιτιστική πρωτεύουσα του αραβικού κόσμου" είναι κάπως περιορισμένης γκάμας. Οι εκδηλώσεις όμως στο σύνολό τους έχουν κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον;

Το ενδιαφέρον θα είναι αυτό που θα προκύψει στο τέλος. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν πολλές πολιτιστικές δραστηριότητες, κάτι που είναι πραγματικά θαυμάσιο, και η Δαμασκός το είχε μεγάλη ανάγκη. Όμως χρειάζεται περισσότερο να μπουν οι βάσεις για υποδομή κάθε είδους καλλιτεχνικής δημιουργίας. Έχουν έρθει πολύ μεγάλα ονόματα από το εξωτερικό, αλλά φοβάμαι ότι όλα αυτά έχουν έναν τουριστικό χαρακτήρα. Σαν βιτρίνα, που δείχνει όμορφη τη Δαμασκό, πόσα χρήματα έχουν διατεθεί, πόσο μεγάλα ονόματα έχουν έρθει, αλλά αναρωτιέμαι τι θα μείνει! Έπρεπε να γίνουν εργαστήρια, να δημιουργηθούν παραστάσεις, όχι απλώς να φέρουν παραγγελία έτοιμες από το εξωτερικό. Τι θα μείνει μετά;