Σύγκρουση τάξεων στη Ζάκυνθο

• Ενα πρώιμο νεοελληνικό έργο, το οποίο έχει επιρροές από τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό
• Του Σπυρου Παγιατακη, Η Καθημερινή, 6/11/2011

• ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΜΑΤΕΣΙΣ "Ο βασιλικός", σκην.: Σπύρος Ευαγγελάτος. Θέατρο: Εθνικό, Νέα Σκηνή

Το ελληνικό θέατρο χρωστάει πολλά στον σκηνοθέτη Σπύρο Ευαγγελάτο. Με μια σπάνια παιδεία στον μουσικοθεατρικό χώρο, με διδασκαλίες που έχουν μείνει θρυλικές, με αξιοθαύμαστη διάρκεια –το 2012 κλείνουν πενήντα χρόνια από την ίδρυση της «Νεοελληνικής Σκηνής» του, την οποία ακολούθησε το ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟ– ο ακαδημαϊκός Ευαγγελάτος είναι μοναδική περίπτωση για το θέατρό μας.

Και κάτι σημαντικό: Παρ’ όλο που παρακολούθησε από τα νεανικά του χρόνια το γερμανικό θέατρο, ποτέ του δεν παρασύρθηκε από μια «τευτονική σχολή» όπως οι μεγαλύτεροι –και φευ! – και οι άφθονοι νεότεροί του ντόπιοι σκηνοθέτες, που έσπευσαν να παπαγαλίσουν από τον Μαξ Ράινχαρντ μέχρι τους σύγχρονους Γερμανούς Ταλχάιμερ, Μάρταλερ, Κάστορφ κ. λπ. κ. λπ. Ο Ευαγγελάτος ανήκει σ’ αυτούς που δεν συνηθίζουν να θυσιάζουν τον συγγραφέα για να προβάλουν σε πρώτο πλάνο τις ανατρεπτικές τους σκηνοθετικές ικανότητες. Και όπως δεν υπέκυψε στη μόδα των ανατρεπτικών «αναδομήσεων», απέκτησε μοιραία τη φήμη ενός μάλλον συντηρητικού σκηνοθέτη.

Ετσι και η τελευταία του δουλειά στον «Βασιλικό» του Μάτεσι –έργο γραμμένο το 1829-30– είναι αυτό που θα έλεγε κανείς «στρωτή» δίχως νεωτερισμούς και «μοντερνιές» μολονότι ο ίδιος ο Ευαγγελάτος αναφέρει στις προγραμματικές του δηλώσεις ότι «…είναι ένα “μοντέρνο” έργο με “παλαιό κοστούμι”».

Ο «Βασιλικός» –η ερωτική ιστορία ανάμεσα σ’ έναν νέο κατώτερης τάξης και στην κόρη ενός Ζακυνθινού ευγενούς– έχει καθιερωθεί ως το κατ’ εξοχήν πρώιμο νεοελληνικό έργο, το οποίο έχει επιρροές από τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό. Ο Μάτεσις εδώ ξεδιπλώνει τη σύγκρουση δύο κόσμων, της παλιάς συντηρητικής φεουδαρχικής τάξης και της νέας αστικής κοινωνίας.

Ομως, όσο παρακολουθούσα την παράσταση στην κεντρική σκηνή του Εθνικού Θεάτρου, τόσο αναθεωρούσα μέσα μου την άρνηση για τους αυθαίρετους σκηνοθετικούς νεωτερισμούς, από τους οποίους μπουχτίσαμε τα τελευταία χρόνια. Τόσο νοστάλγησα τον Μάρταλερ και τον Ταλχάιμερ.  Κι αυτό γιατί οι, πάλαι ποτέ, νέες ορθολογιστικές ιδέες του θαυμαστού κειμένου του Μάτεσι (δηλαδή η προβολή μιας ανερχόμενης αστικής τάξης, η οποία μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα παρέμενε ακόμη αποκλεισμένη από το σύστημα της απολυταρχίας) μου θύμισαν το σήμερα… 

Δηλαδή ένα σήμερα από την ανάποδη. Οταν γίνεται τόσο ξεκάθαρο το πόσο η σημερινή πλατιά, καθεστηκυία τάξη χάνει το έδαφος κάτω από τα πόδια της. Τώρα, δηλαδή, που η μεσαία τάξη φτωχαίνει τόσο δραματικά και απότομα. Απαράλλακτα σαν σήμερα. Υπάρχουν σημεία στο κείμενο του Μάτεσι που δίνουν ευκαιρίες για να υπάρξει ακόμα κι αυτή η εκδοχή, η οποία θα έφερνε τον «Βασιλικό» πολύ πιο κοντά σε σημερινές καταστάσεις. Ομως –το είπαμε πρωτύτερα– ο Σπύρος Ευαγγελάτος δεν δείχνει την παραμικρή διάθεση να «ανατρέψει» κείμενα – ακόμα κι όταν κάτι τέτοιο θα γινόταν προς όφελός τους.

Ετσι, λοιπόν, τα αιτήματα για αλλαγές στους πολιτικοκοινωνικούς θεσμούς που υφίστανται στον «Βασιλικό» παραμένουν πεισματικά προσηλωμένα σε καταστάσεις προ διακοσίων ετών –ο ποπολάρος παίρνει την αρχοντοπούλα– και όποιος κατάλαβε κατάλαβε.

Ετσι, λοιπόν, και ο «Βασιλικός» παρέμεινε ακαδημαϊκός – και άνοστος. Ξεχώρισαν μερικοί καλοί ηθοποιοί. Ο Θοδωρής Κατσαφάδος έφτιαξε έναν σκηνικό χαρακτήρα με καθαρά σχεδιασμένη προσωπικότητα.  Ο Μιχάλης Μητρούσης πάλι έδινε ζωντάνια με κάθε του εμφάνιση και –φυσικά– κι ο «κλασικός» πλέον Νικήτας Τσακίρογλου στον πρωταγωνιστικό ρόλο του Δαρείου Ρονκάλα του «Αρχοντα από τα πρώτα σπίτια». «Κλασικά» άψογη και η εικαστική δουλειά του Γιώργου Πάτσα (σκηνικά - κοστούμια), όσο «κλασική» ήταν και η δουλειά του Σπύρου Α. Ευαγγελάτου. Μετά από δεκαετίες προσφορών στο θέατρό μας, δεν μπορεί κανείς παρά να έχει θετικά λόγια για τέτοιους διαχρονικούς δημιουργούς.

Δύο ηθοποιοί οι οποίοι, παρ’ όλη τους τη μακρόχρονη καριέρα τους, με ξένισαν ευχάριστα ήταν η Κατερίνα Χέλμη, που εδώ χρησιμοποίησε αποδοτικά την τόσο χαρακτηριστική μανιέρα της ξεχωρίζοντας έτσι στον ρόλο της αρχόντισσας Ρονκάλαινα, αλλά και η Οβρία της Μίνας Αδαμάκη, η οποία, από την άλλη μεριά, απέβαλε ολοκληρωτικά την τόσο αναγνωρίσιμη μανιέρα της, με αποτέλεσμα να μην την αναγνωρίσω αν δεν διάβαζα το όνομά της στο πρόγραμμα.