Ο Μίλερ στον ρωσικό εμφύλιο

Το «Μάουζερ» του Ανατολικογερμανού δραματουργού από τον Τερζόπουλο

80 χρόνια κλείνουν το 2009 από τη γέννηση του Χάινερ Μίλερ. Ο «Αττις» ανεβάζει άπαιχτο έργο του που είχε πρωτοπαρουσιαστεί στο Βερολίνο το 1991 με σκηνικό Κουνέλλη

Ο «Χορευτής», ποιητική σύνθεση του κορυφαίου Γερμανού ποιητή Εριχ Αρεντ (1903-1984), το συγκλονιστικό «Μάουζερ» του Χάινερ Μίλερ σε πρώτη πανελλήνια παρουσίαση και η «Ιοκάστη», το τελευταίο κείμενο του πρόωρα χαμένου ηθοποιού, συγγραφέα και σκηνοθέτη Γιάννη Κοντραφούρη περιλαμβάνονται στις νέες παραγωγές του Θεάτρου Αττις (Λεωνιδίου 7, Μεταξουργείο) του Θόδωρου Τερζόπουλου. Από την 1η Νοεμβρίου και για δύο μήνες θα επαναληφθεί η περσινή επιτυχία «Mademoiselle Julie» με την εξαιρετική Σοφία Χιλλ. Ας δούμε αναλυτικά τις νέες παραγωγές του «Αττις».

Η πρεμιέρα του «Χορευτή» (παγκόσμια πρώτη, μετάφραση Τόρστεν Ισραελ) είναι στις 10 Ιανουαρίου 2009. Ο σκηνοθέτης της παράστασης Θόδωρος Τερζόπουλος και ο ηθοποιός Τάσος Δήμας κρατούν τους βασικούς ρόλους. Ο Εριχ Αρεντ εμνεύστηκε τον «Χορευτή» (1973) από τη γνωστή μινωική τοιχογραφία με την ταυρομαχία και είναι ίσως το πιο πολυσυζητημένο από τα λεγόμενα ελληνικά ποιήματά του. Πρόκειται για τολμηρό λογοτεχνικό εγχείρημα, στο μεταίχμιο ποίησης και θεατρικού λόγου. Βασικό του θέμα είναι η σύγκρουση δύο δυνάμεων που καταλήγει σε καταστροφή. Ο Αρεντ εγκατέλειψε τη ναζιστική Γερμανία, συμμετείχε στον ισπανικό Εμφύλιο στο πλευρό των Δημοκρατικών, κατέφυγε στην Κολομβία μετά την επικράτηση του φασισμού πριν εγκατασταθεί στην Ανατολική Γερμανία. Ταραχώδης ήταν και η διαδρομή του στην ποίηση, από τον εξπρεσιονισμό στην προλεταριακή λογοτεχνία και από εκεί σ' έναν εκφραστικό ερμητισμό.

Τον Μάρτιο του 2009 ο Θόδωρος Τερζόπουλος παρουσιάζει το «Μάουζερ» του Χάινερ Μίλερ με αφορμή τα 80 χρόνια από τη γέννηση του συγγραφέα. Το 1991 στο ανέβασμα του έργου στο βερολινέζικο Deutsches Theater ο Μίλερ είχε συνεργαστεί με τον διεθνή Ελληνα εικαστικό Γιάννη Κουνέλλη, ο οποίος είχε διαμορφώσει τον σκηνικό χώρο ανοίγοντας μια μεγάλη τρύπα στη σκηνή, όμοια με πηγάδι. Από εκεί αναδυόταν ένας μεταλλικός κύλινδρος γεμάτος αίμα. Το «Μάουζερ» είναι εμπνευσμένο από το διδακτικό δράμα του Μπρεχτ «Το μέτρο» και την αισθητική του ιαπωνικού θεάτρου «Νο». Τοποθετημένο στην εποχή του ρωσικού εμφυλίου πολέμου, μεταξύ Μπολσεβίκων και υπερασπιστών του τσαρικού κατεστημένου, αναδεικνύει την πρωτόγονη δυναμική βίας που ενδέχεται να προκύψει στην εξέλιξη οποιασδήποτε επανάστασης. Η σκηνοθεσία είναι του Θ. Τερζόπουλου και η μετάφραση της Ελένης Βαροπούλου. Παίζουν οι: Σοφία Μιχοπούλου, Σοφία Χιλλ, Σάββας Στρούμπος, Θανάσης Αλευράς, Στάθης Γράψας και Αντώνης Μυριαγκός.

Στις 15 Απριλίου ο Τερζόπουλος σκηνοθετεί τη Σοφία Χιλλ στην «Ιοκάστη» του Γιάννη Κοντραφούρη. Εμπνευσμένο από τη μάνα και σύζυγο του Οιδίποδα, γράφτηκε στο νοσοκομείο τον Αύγουστο του 2007, λίγο πριν από τον πρόωρο θάνατό του. Πρόκειται για παραληρηματικό μονόλογο, με επιρροές από τον Σοφοκλή και τον Χάινερ Μίλερ. Ο «Αττις», που το 2000 είχε ανεβάσει το «Στεφάνι» του Κοντραφούρη, τιμά με την παράσταση τον Ελληνα δημιουργό που έφυγε τόσο νωρίς από τη ζωή.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΟΥΖΑΚΗΣ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 13/10/2008

Ο Χάινερ Μίλερ σκηνοθετεί «Τριστάνο και Ιζόλδη»

«Τριστάνος και Ιζόλδη», σε σκηνοθεσία Χάινερ Μίλερ, στο Φεστιβάλ Μπάιροϊτ, 1993

Για το Φεστιβάλ Μπάιροϊτ του 1993, ο Βόλφγκανγκ Βάγκνερ προγραμμάτισε καινούργιο ανέβασμα της όπερας «Τριστάνος και Ιζόλδη», που θα αντικαθιστούσε την δεύτερη μεταπολεμική σκηνοθεσία (1962) του έργου από τον ταλαντούχο αδελφό του. Ο δαιμόνιος εγγονός του Βάγκνερ απευθύνθηκε στον Πατρίς Σερό, ο οποίος το 1976 τού είχε χαρίσει την περίφημη επαναστατική ανάγνωση του «Δαχτυλιδιού» για την εκατονταετηρίδα του θεσμού. Θεωρώντας τον «Τριστάνο» μη σκηνοθετήσιμη όπερα (32 χρόνια αργότερα θα αναθεωρούσε σκηνοθετώντας τον στη Σκάλα!) ο Σερό αρνήθηκε και ο κλήρος έλαχε στον κορυφαίο Χάινερ Μίλερ. Την επομένη της πρεμιέρας, η πρόταση του παλαίμαχου Ανατολικογερμανού θεατρανθρώπου χαιρετίστηκε από τις σημαντικότερες γερμανικές εφημερίδες ως «μια από τις πιο συναρπαστικές και τελειότερες εμπειρίες που έχουν ποτέ προσφερθεί στον Πράσινο Λόφο».

Μιάμιση δεκαετία αργότερα, όσοι είχαμε την ευτυχία να έχουμε δει αυτή την παράσταση, υποδεχόμαστε την καταγραφή της σε DVD με όμοια συναισθήματα! Ο τότε εξηντάχρονος Μίλερ και οι συνεργάτες του δημιούργησαν μια μινιμαλιστικής λιτότητας σκηνική ανάγνωση. Ο Αυστριακός σκηνογράφος Εριχ Βόντερ παρείχε κλειστοφοβικά κυβιστικά σκηνικά κρυμμένα πίσω από επάλληλες ημιδιαφανείς γάζες, φωτισμένες με έγχρωμες προβολές αλά Ρότκο. Ο Γιαπωνέζος ενδυματολόγος Γιόζι Γιαμαμότο πρόσθεσε λιτά, αχρονικά κουστούμια απελευθερωμένα από αναφορές στην «γερμανοκελτική» παράδοση. Σ' αυτό το αυστηρά γεωμετρικό πλαίσιο, ο Μίλερ καθηλώνει τους εκλεκτούς μονωδούς του σε αργή, υποβλητικής εκφραστικότητας, κίνηση, παλλόμενης από υποδόρια ένταση.

Για πρώτη φορά αντιμέτωποι με τους πρωταγωνιστικούς ρόλους, ο Ζίγκφριντ Γιερούζαλεμ (Τριστάνος) και η Βάλτραουτ Μάγιερ (Ιζόλδη) καταθέτουν ερμηνείες που ανήκουν πλέον στην ιστορία του λυρικού θεάτρου. Ο Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ διευθύνει την Ορχήστρα και τη Χορωδία του Φεστιβάλ Μπάιροϊτ με ηδονική ρευστότητα και πυρετώδη ένταση που συνταράζουν. (2 dvds, DG 004400734439)

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 06/08/2008

«ΚΟΥΑΡΤΕΤΟ» ΜΕ ΑΥΣΤΡΙΑΚΟ ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΟ ΣΤΟ ΦΕΣΤΙΒΑΛ

Οδυνηρές απώλειες στο παιχνίδι του έρωτα

Του Γιώργου Δ. Κ. Σαρηγιάννη, ΤΑ ΝΕΑ, 18/07/2008

Σκοτεινά ερωτικό το «Κουαρτέτο» του Χάινερ Μίλερ στο οποίο πρωταγωνιστούν η Μπέττυ Αρβανίτη και ο Χρήστος Στέργιογλου

Η Αυστριακή Ρενάτε Τζετ σκηνοθετεί τους Έλληνες Μπέττυ Αρβανίτη και Χρήστο Στέργιογλου στο «Κουαρτέτο» του Γ ερμανού Χάινερ Μίλερ για το Φεστιβάλ Αθηνών. «O Χάινερ Μίλερ δουλεύει με τα βαθύτερα κοιτάσματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Μου θυμίζει τη Σάρα Κέιν. Πίσω από αυτά τα γεμάτα κυνισμό και ωμότητα λόγια, ο έρωτας κρύβεται στη σκιά των τάφων όλων εκείνων των νεκρών που χάθηκαν στην ατέρμονη πάλη με τον έρωτα. Αυτή η σκιά είναι που με ενδιαφέρει».

Η Ρενάτε Τζετ, η Αυστριακή ηθοποιός που ως σκηνοθέτιδα μάς τη γνώρισε ο Δημήτρης Τάρλοου μέσα απ΄ το εξαιρετικό «Τhe Μan Who» των Πίτερ Μπρουκ και Μαρί Ελέν Ετιέν, το οποίο ανέβασε για λογαριασμό του στο «Πορεία» όπου παίχτηκε για τρεις σεζόν και η οποία έχει κλείσει να επανέλθει τον επόμενο χειμώνα στο «Πορεία» για ν΄ ανεβάσει, και πάλι με τον «Δόλιχο» του Δημήτρη Τάρλοου, τις «Βάκχες» του Ευριπίδη, δίνει τη δική της εκδοχή στο «Κουαρτέτο» του Χάινερ Μίλερ για το Φεστιβάλ Αθηνών- την έχουμε άλλωστε δει στην Ελλάδα να παίζει Σάρα Κέιν, στην οποία αναφέρεται, στην παράσταση του Κριστόφ Βαρλικόφσκι με το «Καθαροί, πια» που παρουσιάστηκε στη Θεσσαλονίκη, τον Απρίλιο, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για το Ευρωπαϊκό Βραβείο Θεάτρου.

Το «Κουαρτέτο» παρουσιάζεται με πρωταγωνιστές την Μπέττυ Αρβανίτη στον ρόλο της αδίστακτης Μαρκησίας Ντε Μερτέιγ και τον Χρήστο Στέργιογλου ως υποκόμη Ντε Βαλμόν και στο πλαίσιο των συνεργασιών μεταξύ Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών που προωθεί το Φεστιβάλ Αθηνών.

Γραμμένο το 1980 από τον Χάινερ Μίλερ και βασισμένο στο επιστολικό μυθιστόρημα του Σοντερλό ντε Λακλό «Επικίνδυνες σχέσεις» που γράφτηκε στη Γαλλία το 1782, σε μια εποχή που το καζάνι έβραζε, λίγο πριν ξεσπάσει η Επανάσταση, το έργο επικεντρώνεται στο παιχνίδι των ρόλων, των φύλων και των μεταμφιέσεων με άξονα το ερωτικό παιχνίδι. Οι δύο βασικοί ήρωες αποτελούν τους αντιπροσωπευτικούς τύπους μιας ελευθεριάζουσας αριστοκρατίας του τέλους του 18ου αιώνα, που αναπτύσσουν μία στρατηγική σαγήνης χωρίς συναισθηματισμούς. «Μας είναι γνώριμη η αίσθηση της αμετάκλητης απώλειας του σώματος του άλλου, όταν το άγγιγμα είναι πλέον αδύνατο, η άβυσσος μεταξύ των δύο κορμιών αγεφύρωτη», λέει η Ρενάτε Τζετ. «Ο έρωτας έχει πεθάνει. Πρόκειται για αντιπαράθεση με το τελεσίδικο. Υπάρχει τρόπος να συμβιβαστεί κανείς με το τελεσίδικο;

Δύο ηθοποιοί. Τέσσερα πρόσωπα. Οι πρωταγωνιστές υποδύονται τον εαυτό τους και τους άλλους. Επινοούν εκ νέου τον εαυτό τους στα πρόσωπα του άμεσου περιβάλλοντός τους, αλλάζουν φύλο κατά βούληση και, μέσα από αυτές τις ταυτότητες, ποθούν, σαγηνεύουν, αγαπούν, θυσιάζονται, πληγώνουν, βασανίζουν και, τέλος, σκοτώνουν. "Ο έρωτας είναι δυνατός σαν τον θάνατο".

Ένα παιχνίδι δίχως όρια. Η γλώσσα, πομπός και δέκτης. Συμβίωση στην ψύχωση; Είναι δυνατόν να παύσεις τον πόνο παίρνοντας το πρόσωπο ενός άλλου; Είναι κάποιο είδος τελετουργικού; Φέρνει την κάθαρση;».

Επανέρχεται ... δριμύτερο

ΜΠΕΤΥ ΑΡΒΑΝΙΤΗ: «Πλήττω θανάσιμα με τα ανώδυνα»

ΠΡΟΣΩΠΟ

Η γνωστή ηθοποιός μιλάει για το «Κουαρτέτο» του Μύλερ, τις προκλήσεις, τις προσδοκίες και τον πήχη που συνεχώς ανεβαίνει

ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΓΡΑΜΜΕΛΗ, Το ΒΗΜΑ, 13/07/2008

Τα τελευταία είκοσι ένα χρόνια διαγράφει συνεπή θεατρική πορεία χωρίς εκπτώσεις. Η ίδια παλιότερα μου είχε ξεκαθαρίσει πως αποδοκιμάζει τον συμβιβασμό, την κακώς εννοούμενη εμπορικότητα και την ημιμάθεια. Η αλήθεια είναι πως η Μπέτυ Αρβανίτη όλα αυτά τα χρόνια με τη θεατρική «Πράξη» της πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα, πιο βαθιά, πιο ουσιαστικά. Πειραματίζεται, τσαλακώνεται, βασανίζεται, ονειρεύεται, προσδοκά.

Το εφετινό καλοκαίρι έρχεται να επιβεβαιώσει τα παραπάνω και να καλύψει μια μεγάλη επιθυμία της, τη συμμετοχή της στην παράσταση του κειμένου του Χάινερ Μύλερ «Κουαρτέτο». «Είναι πάρα πολύ δύσκολο κείμενο, μια απίστευτη πρόκληση. Δεν είναι όμως κάτι τωρινό, είναι κάτι που το ήθελα εδώ και πολλά χρόνια. Απλώς πάντα πίστευα και πιστεύω πως για να γίνει το καθετί θα πρέπει να υπάρχουν και οι ανάλογες συγκυρίες, γι' αυτό και δεν είχε γίνει μέχρι σήμερα. Πιστέψτε με πως δεν θα έμπαινα σε αυτήν τη διαδικασία και ειδικά έπειτα από έναν κουραστικό χειμώνα με τη "Βάσσα", αν πραγματικά δεν ήταν κάτι που με ενδιέφερε σε βάθος. Στην περίπτωση του "Κουαρτέτου" απαιτούνταν φεστιβαλική παραγωγή - δεν μπορούσε να ενταχθεί στο ρεπερτόριο ενός θιάσου σε κλειστό θέατρο - αλλά και συγκυρία ανθρώπων. Οποιοδήποτε έργο στο θέατρο πρέπει να το κάνεις με τις ανάλογες συγκυρίες, αλλιώς καλύτερα να το αφήνεις ήσυχο. Για μένα ήταν σημαντικό που αποδέχτηκε το φεστιβάλ την πρότασή μας και το ότι συνεργάστηκα με τον Χρήστο Στέργιογλου, έναν άνθρωπο με τον οποίο έχω γερή σχέση. Είχαμε και οι δύο τη διάθεση και μόλις καλύφθηκαν κάποιες προϋποθέσεις αναζητήσαμε τη σκηνοθέτιδα».

Ο κύβος ερρίφθη και η ανερχόμενη σκηνοθέτις Ρενάτε Τζετ ανέλαβε το εγχείρημα. Η Τζετ, μυημένη στην αυστριακή κουλτούρα, και εν συνεχεία η Ελένη Βαροπούλου που παραχώρησε τη μετάφρασή της δημιούργησαν με τους δύο ηθοποιούς ένα ιδανικό κουαρτέτο συνεργατών. Στέκεται διαρκώς στο κείμενο και στη δύναμή του και δεν σταματά να επαναλαμβάνει το πόσο σημαντικό είναι. «Για μένα είναι από τα σημαντικότερα κείμενα, ένα φιλοσοφικό κείμενο που μιλάει για τα πάντα και βεβαίως τελείως ανατρεπτικά, είναι ένα τολμηρό έργο. Δύσκολα μπορείς να το προσεγγίσεις αν δεν του δοθείς ολότελα, αν δεν καταθέσεις ψυχή, σώμα, εμπειρίες, σκέψη και δυνατότητες. Θα πρέπει να αντλήσεις από μέσα σου για να κάνεις κατάθεση ψυχής. Δεν είναι εύκολο αυτό, να τραβήξεις από μέσα σου πράγματα, να αντλήσεις, αλλά ουσιαστικά αυτός είναι ο τρόπος που γίνεται η δουλειά μας. Θα πρέπει να ανακαλείς το υλικό σου, γιατί το υλικό μας είμαστε εμείς, και να φτάσεις σε βάθος δίχως να "σε λυπηθείς" και δίχως να κοροϊδέψεις γιατί τότε θα εκτεθείς και θα εκθέσεις» υποστηρίζει.

Στο «Κουαρτέτο» οι αλήθειες είναι σκληρές και οι συγκρούσεις διαρκείς. Αν αυτό συνδυαστεί και με ένα παίξιμο ριψοκίνδυνο, τότε ο συνδυασμός γίνεται δύσκολος. «Το γνωρίζω πολύ καλά, αλλά αυτή είναι και η πρόθεσή μου. Στη ζωή μου υπήρξα και παραμένω περίεργη. Αλλιώς θα έπληττα θανάσιμα αν προσπαθούσα να κάνω ανώδυνα πράγματα. Είναι γοητευτικό, ερεθιστικό και αξίζει να δεις τα πράγματα μέσα από μια άλλη οπτική».

Τις παραστάσεις του «Κουαρτέτου» θα ακολουθήσουν οι προετοιμασίες για τη χειμερινή σεζόν. Διαρκής εγρήγορση. «Οσο περισσότερα χιλιόμετρα έχεις διανύσει τόσο περισσότερο μένεις εντός των πραγμάτων. Οσο πιο μακριά είναι η πορεία τόσο πιο ψηλά σηκώνεται ο πήχης. Δεν τελειώνει αυτό. Σε κάθε καινούργιο εγχείρημα μπαίνεις σαν να μην ξέρεις τίποτα, αδειάζεις από μανιέρες και ψάχνεις την αθωότητα στα πράγματα που έχεις να διαχειριστείς».

Προς το παρόν κυριαρχεί η αγωνία. Για το έργο, την παράσταση, το μετά. «Νομίζω ότι βρίσκομαι σε αυτή την κατάσταση λόγω της μεγάλης μου επιθυμίας γι' αυτό το έργο. Δεν θα είμαι ποτέ ευχαριστημένη, ειδικά σε ό,τι αφορά αυτό το κείμενο. Ξέρετε τι σημαίνει όλο αυτό; Ζωή, αυτό παίρνω από το θέατρο».

• Το «Κουαρτέτο» του Χάινερ Μύλερ θα παρουσιαστεί από τις 15 ως και τις 20 Ιουλίου στο Σχολείον (Χώρος Β'), στο πλαίσιο του Ελληνικού Φεστιβάλ.Τηλ. 210 3272.000

«ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ» ΤΟΥ ΧΑΙΝΕΡ ΜΙΛΕΡ ΣΤΗ ΜΙΚΡΗ ΕΠΙΔΑΥΡΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΑΤΙΑΣ ΛΑΝΓΚΧΟΦ

Ο Αστραπόγιαννος στη Λήμνο

Του Κώστα Γεωργουσόπουλου,ΤΑ ΝΕΑ, 12/07/2008

Ο Μηνάς Χατζησάββας στον «Φιλοκτήτη» του Χάινερ Μίλερ που παρουσίασε στη Μικρή Επίδαυρο ο Ματίας Λάνγκχοφ

ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΕΙΝΑΙ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΟΙ ΚΑΙ ΩΣ ΕΚ ΤΟΥΤΟΥ ΔΙΑΘΕΣΙΜΟΙ. ΕΙΝΑΙ ΣΑΝ ΤΑ ΚΑΛΟΥΠΙΑ ΤΗΣ ΦΟΡΜΑΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΜΙΑ ΣΤΑΘΕΡΗ ΜΟΡΦΗ, ΑΛΛΑ ΚΑΘΕ ΦΟΡΑ Ο ΧΡΗΣΤΗΣ ΜΠΟΡΕΙ Ν΄ ΑΛΛΑΞΕΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ, ΤΗ ΣΥΝΤΑΓΗ. Η ΙΔΙΑ ΦΟΡΜΑ ΤΗΣ ΓΙΑΓΙΑΣ ΕΔΙΝΕ ΤΟ ΙΔΙΟ ΣΧΗΜΑ ΣΤΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΗΣ ΜΑΝΑΣ ΜΟΥ ΓΙΑ ΧΑΛΒΑ ΣΙΜΙΓΔΑΛΕΝΙΟ ΚΑΙ ΧΑΛΒΑ ΜΕ ΝΙΣΕΣΤΕ. ΑΣΕ ΠΟΥ ΣΥΧΝΑ ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΦΟΡΜΑ ΕΦΤΙΑΧΝΕ ΚΑΙ ΚΟΥΛΟΥΡΑΚΙΑ

Οι μύθοι είναι τέτοιες φόρμες, τύποι, καλούπια, αρχέτυπα. Ιδιαίτερα οι λαϊκές φόρμες, αυτές που τις κατεργάστηκαν αιώνες και όπως τα βότσαλα της θάλασσας λειάνθηκαν, στρογγύλεψαν και καταστάλαξαν σε κάτι λιτό, περιεκτικό, πυκνό και σαφές. Ο μύθος του Φιλοκτήτη είναι ένας τέτοιος αρχετυπικός πυκνός «λόγος», μια οιονεί ταυτότητα και όπως συμβαίνει σε κάθε ταυτότητα «ισχύει για πάσα τιμή». Και επαληθεύεται.

Απ΄ όλες τις πιθανές εκμεταλλεύσεις του αρχετυπικού μύθου του Φιλοκτήτη, μας διασώθηκε η εκδοχή του Σοφοκλή, έργο βαθιά πολιτικό και άκρως παιδαγωγικό, αφού εκτός των άλλων δραματοποιεί τη σύγκρουση ανάμεσα στη λογική των ωρίμων και το συναίσθημα των εφήβων, ανάμεσα στη σκοπιμότητα και τα μέσα της εξουσίας και την απολυτότητα, την ασυμβίβαστη και αναρχούμενη, ενστικτώδη και φιλανθρωπικότερη φύση της νεότητας. Σε παλιότερο άρθρο μου, εδώ σ΄ αυτή τη θέση, αλλά και με την ευκαιρία παραστάσεων του σοφόκλειου αριστουργήματος, είχα αναφερθεί στην τραγωδία ενός ατόμου που ερήμην του επελέγη από ένα θεϊκό (ή άλλο) σχέδιο, άρα κατέστη ακούσια «σκεύος εκλογής». Ο κυνηγός Φιλοκτήτης, ασκώντας το επιτήδευμά του στο όρος Οίτη, στη Φθιώτιδα, συναντά τον πάσχοντα Ηρακλή πάνω σε σωρό ξύλων και φρυγάνων που τον ικετεύει με αντάλλαγμα τα ένδοξα όπλα του (τόξο και βέλη) να τον λυτρώσει από το μαρτύριο βάζοντας φωτιά, επειδή ο γιος του Ύλλος αρνείται να το πράξει. Ο Φιλοκτήτης τον σπλαχνίζεται, τον λυτρώνει και αποκτά τα όπλα του. Έλα, όμως που αυτά τα όπλα στο «μεγάλο σχέδιο» προορίζονται να πάρουν την Τροία! Όταν ο στρατός των Αχαιών πλέει προς την Τροία, ο Φιλοκτήτης με συμβουλή του Οδυσσέα εγκαταλείπεται στην έρημο νήσο Λήμνο, επειδή κυνηγώντας παραβίασε ιερό άλσος, δαγκώθηκε από δηλητηριώδες φίδι και με πυορροούσα και επώδυνη πληγή που βρωμούσε δεν ήταν ανεκτός ως σύντροφος στην εκστρατεία.

Ύστερα από δέκα χρόνια άκαρπης πολιορκίας, οι χρησμοί εντέλλονται πως η Τροία θα πέσει μόνο από τον αντίπαλο που θα διαθέτει τα όπλα του Ηρακλή. Έτσι, φθάνουν στη Λήμνο ο Οδυσσέας και ο γιος του Αχιλλέα Νεοπτόλεμος, για να αποκτήσουν με την πειθώ ή τη βία από τον δύστροπο (πώς όχι), αγιάτρευτο και εξαγριωμένο Φιλοκτήτη.

Αυτός ο μύθος δίνει την ευκαιρία στον Σοφοκλή να οικοδομήσει ένα πολιτικό ποιητικό δοκίμιο με τρεις μεταβλητές που δίνουν άπειρες λύσεις, τόσο ώστε ο δραματουργός υποχρεώνεται να καταφύγει σε ευριπίδεια σοφιστικά ειρωνικά τεχνάσματα και για πρώτη φορά στο σωζόμενο έργο του να εμφανίσει στο θεολογείο από μηχανής θεό, τον Ηρακλή, για να δώσει τη λύση.

Ο ατομιστής Φιλοκτήτης, ο κρατιστής Οδυσσέας και ένας αμφιρρέπων έφηβος, συμπερίληψη της κοινωνικής συνθήκης διαλέγονται, ερίζουν, ορίζουν και συνωμοτούν, παραπλανούν, υπονομεύουν, χτυπούν πισώπλατα και συχνά κάτω από τη ζώνη, επικαλούμενοι ο καθένας αξίες, ιδέες, ηθικά προτάγματα, συμφέροντα, σκοπιμότητες και κίνητρα. Αν ήθελα προκλητικά να συστήσω το δοκιμότερο σχόλιο πάνω στο έργο του Σοφοκλή, θα συνιστούσα τον «Πρίγκιπα» του «Ηγεμόνα» του Μακιαβέλι. Θυμίζω, έτσι για τη συζήτηση, πως το έξοχο δοκίμιο πάνω στην εξουσία και τα μέσα και τους σκοπούς άσκησής της ήταν το αγαπημένο βιβλίο του Λένιν.

Δεν είναι λοιπόν παράξενο πως ερέθισε έναν συστηματικό μεταπράτη ξένων, παλαιών έργων, τον Χάινερ Μίλερ, να βρει στον μύθο και στο πρότυπο του σοφόκλειου Φιλοκτήτη, ένα μοντέλο για να προσεγγίσει τα προβλήματα που θέτουν σήμερα προς συζήτηση και ανάλυση οι σύγχρονες εξουσίες. Όταν μάλιστα ζεις όπως ο Μίλερ στην Ανατολική Γερμανία και είσαι διανοούμενος, καλλιτέχνης, εξεγερμένος ή υποταγμένος από φόβο, δειλία ή συγκατάθεση, είναι αυτονόητο πως ο μύθος του Φιλοκτήτη διατίθεται για να φορτιστεί με νέα σκέψη, σύγχρονη, πάνω στο πανάρχαιο πρόβλημα του σκοπού και των μέσων, των κινήτρων και των επιδιώξεων ατόμων και ομάδων, θεωρητικών και πρακτικών, ουτοπιστών και πραγματιστών.
Ο Μίλερ, όπως και ο δάσκαλός του ο Μπρεχτ, κατέφευγαν πάντα σε ετοιμοπαράδοτους μύθους για να προωθήσουν νέες ιδέες και νέους προβληματισμούς. Ο Μίλερ δανειζόμενος αρχετυπικούς ή λογοτεχνικούς μύθους του Σοφοκλή, του Ευριπίδη, του Σαίξπηρ, του Λακλό («Μηχανή Άμλετ», «Υλικό Μήδειας», «Φιλοκτήτης», Κουαρτέτο», «Ηρακλής» κ.λπ.) συνεχίζει την μπρεχτική παράδοση, την ανάγνωση με όρους διαλεκτικής των προβλημάτων, πολιτικών και ως εκ τούτου κοινωνικών, ηθικών και πολιτιστικών του σύγχρονου κόσμου.

Τα τρία σοφόκλεια πρόσωπα του «Φιλοκτήτη» εύκολα, σχεδόν προσφερόμενα στο πιάτο, γίνονται σύμβολα μιας σύγχρονης σχέσης εξουσίας. Ο εξεγερμένος, τυραννισμένος, εξόριστος, ο αμφισβητίας της αυθεντίας και θύμα της, Φιλοκτήτης, απομονωμένος σε κάποιο Γκουλάγκ, ο γραφειοκράτης, εντολοδόχος της εξουσίας, διαπραγματευτής, προπαγανδιστής, ο διπλωμάτης, ισορροπιστής, φορέας της ιδεολογίας του κοινού συμφέροντος Οδυσσέας και ο φιλόδοξος αλλά ανερχόμενος, ενστικτώδης ανθρωπιστής, αισθηματίας έφηβος Νεοπτόλεμος στην εκδοχή του Μίλερ, ακολουθώντας το σχέδιο του Σοφοκλή ως προς το γένος των συμβόλων λίγο πριν από το φινάλε, χρησιμοποιώντας όμως μια άλλη «γλώσσα» εξουσίας, μια άλλη «γλώσσα» αντίδρασης, μεταγράφει με επιτυχία και καίριο ενδιαφέρον τον αρχαίο μύθο σε σύγχρονο μοντέλο ανάλυσης. Ο Μίλερ είναι ποιητής και η επίδραση που ασκεί πάνω του η μαρξιστική ρητορική και ο καταιγισμός των επιχειρημάτων του Μπρεχτ είναι εμφανής και συγγνωστός. Πίσω από την ποιητική του, εύκολα διακρίνει κανείς και τον «Γαλιλαίο» και τον «Πούντιλλα» και τον «Κοριολανό» του Μπρεχτ, όλα ιδιοφυείς αναλύσεις με εργαλείο ανάλυσης τη διαλεκτική του υλισμού.

Γλίτωσε το καπέλωμα

«ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ» ΣΑΝ ΓΟΥΕΣΤΕΡΝ

«Φιλοκτήτης» σε βιομηχανικό σκηνικό

Με τον «ποιητή των θραυσμάτων του αιώνα» Χάινερ Μίλερ και με μια καταγγελία άνοιξε τις εκδηλώσεις της η Μικρή Επίδαυρος. Ο «Φιλοκτήτης», σε σκηνοθεσία Ματίας Λάνγκχοφ, ανέβηκε, την Παρασκευή και το Σάββατο, στο θεατράκι της Παλαιάς Επιδαύρου. Κάποιες διαφωνίες για τα σκηνικά με το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο -τελικά επετράπησαν- και οι καθυστερήσεις που αυτές επέβαλαν έκαναν τον σκηνοθέτη να μην μπορέσει να ολοκληρώσει τις δοκιμές της παράστασης έτσι όπως θα ήθελε. Γι αυτό, περίπου τριάντα λεπτά, το ιντερμέδιο που είχε ετοιμάσει όπως κατήγγειλε ο ίδιος ανεβαίνοντας στη σκηνή στο «διάλειμμα», δεν παίχτηκαν. Ολο αυτό του θύμισε «καταχρήσεις εξουσίας των νεανικών του χρόνων», οι οποίες τον ανάγκασαν να αφήσει την πατρίδα του και να εγκατασταθεί στο Παρίσι.

Σε ένα βιομηχανικό σκηνικό σε επίπεδα κι έναν διάδρομο να το χωρίζει στη μέση, με μπάζα, τροχαλίες με αλυσίδες, «τσαλακωμένα» βαρέλια, κουρέλια, έναν λάκκο που κάπνιζε από μέσα συνεχώς, ο Φιλοκτήτης του Μηνά Χατζησάββα κέρδισε τις εντυπώσεις. Ο πρωταγωνιστής, αν και είχε να αντιμετωπίσει ένα κείμενο πυκνό, μεστό, ποιητικό και βαθιά φιλοσοφικό (εξαιρετική η μετάφραση της Ελένης Βαροπούλου), με μεγάλους μονολόγους, κατάφερε να το περάσει στο κοινό που γέμισε για δύο ημέρες το θέατρο. Ο Λευτέρης Βογιατζής ως Οδυσσέας διέθετε τη «δολιότητα» του ήρωα, αλλά και το «λέγειν» του. Ο Χρήστος Λούλης στον ρόλο του Νεοπτόλεμου στάθηκε με σεβασμό απέναντι στο κείμενο, καταθέτοντας μια ερμηνεία με ουσία και μέτρο.

[Αντ. Καρ., ΕΘΝΟΣ, 30/06/2008]