Η οικογένεια μέσα από τη συγχώρεση

Οι Κριστόφ Βαρλικόφσκι και Ρομέο Καστελούτσι, μιλούν, ο καθένας από την πλευρά του, για την αγάπη, την προσευχή, τη θυσία, τον θάνατο

• Των Μαριας Kατσουνακη και Ηλια Mαγκλινη, Η Καθημερινή, 2/7/2011

Ο ένας είναι Πολωνός, ο άλλος Ιταλός. Σκηνοθέτες και οι δύο, σχεδόν συνομήλικοι. Ο θεατρικός εξτρεμισμός και η πρόκληση είναι στο αίμα τους. Οχι, με τον ίδιο τρόπο. Ο 48χρονος Κριστόφ Βαρλικόφσκι, εξπρεσιονιστής, στις συνθέσεις και στα χρώματα, αφαιρετικός, κλινικός, μεταμοντέρνος, στη σκηνική αντίληψη και ερμηνεία των ηθοποιών. Ο 50χρονος Καστελούτσι, ακραίος, εικονοκλάστης, αγγίζει το σημείο θραύσης του θεατή μέσα από τις αντιθέσεις και την προκλητικά ρεαλιστική αφήγηση των θεμάτων του. Και οι δύο «συναντήθηκαν» φέτος στο Φεστιβάλ Αθηνών. Προηγήθηκε ο Καστελούτσι στην Πειραιώς (22 - 25 Ιουνίου) με τη θεατρική ομάδα του Societas Rafaello Sanzio και την παράσταση «Περί της εννοίας του προσώπου του Υιού και του Θεού». Συστήθηκε στο ελληνικό κοινό πριν από δύο χρόνια με το τρίπτυχο «Κόλαση», «Καθαρτήριο», «Παράδεισος», βασισμένο στη «Θεία Κωμωδία» του Δάντη. Ακολούθησε ο Βαρλικόφσκι στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών (28 -30 Ιουνίου και 1 Ιουλίου) με την «(A)pollonia». Ο Πολωνός σκηνοθέτης πρωτοήρθε στο Φεστιβάλ το 2008 με το «Κρουμ» του Ισραηλινού συγγραφέα Χανόχ Λεβίν και πέρυσι με μια διασκευή του «Λεωφορείου ο πόθος» του Τενεσί Ουίλιαμς και πρωταγωνίστρια την Ιζαμπέλ Ιπέρ.

• Συνύπαρξη

Ο,τι χωρίζει τους δύο δημιουργούς είναι ίσως περισσότερο απ’ ό,τι τους ενώνει. Ενα είναι βέβαιο: καμία από τις παραστάσεις τους δεν περνάει απαρατήρητη, αδιάφορη. Στη φετινή συνύπαρξή τους στο Φεστιβάλ Αθηνών τα βλέμματά τους διασταυρώθηκαν. Απρόσμενα, αναπάντεχα. Μόνο να σκεφτεί κανείς ότι η «(A)pollonia» του Βαρλικόφσκι διήρκεσε 4 ώρες και το «Περί της εννοίας του προσώπου του Υιού και του Θεού» του Καστελούτσι λιγότερο από μία… Ομως θέματα, όπως η Θρησκεία, η αγάπη, η συγχώρεση, η θυσία, διατρέχουν τον κορμό και των δύο παραστάσεων. «Ο πατέρας ζητάει διαρκώς από τον γιο του να τον συγχωρέσει, ντρέπεται για την καταστροφή που προκαλεί (σ.σ. υποφέρει από ακράτεια), κλαίει. Για να υπάρξει έχει ανάγκη να συγχωρεθεί», λέει ο ο Καστελούτσι. «Αυτό στο οποίο πιστεύω, δεν έχει γίνει ακόμα θεσμός. Ενα πολύ σημαντικό στοιχείο είναι αυτό της συγχώρεσης. Η συγχώρεση θα δημιουργήσει τους νέους τύπους οικογένειας», υποστηρίζει ο Βαρλικόφσκι.

Η «Κ» συνάντησε και τους δύο δημιουργούς. Ας παρακολουθήσουμε πώς σκέφτονται, σε παράλληλες τροχιές:

• H ευχή για την Ελλάδα και η πατρίδα ως φορτίο

«Καλή τύχη στην πατρίδα σου», ευχήθηκε με έκδηλο ενδιαφέρον ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι στο τέλος της συνομιλίας μας. Η ευχή για την τύχη της Ελλάδας βγήκε αυθόρμητα, είχε κάτι πηγαίο, ακόμα και πονεμένο. Οχι επειδή έχει εντρυφήσει στην αρχαία ελληνική κουλτούρα και αγαπάει την Ελλάδα, αλλά κυρίως επειδή ξέρει καλά τι σημαίνει να αισθάνεται κανείς την πατρίδα ως φορτίο. «Η Πολωνία με στοιχειώνει», είπε κάποια στιγμή εμφατικά. «Είναι μια χώρα με πολύ βαρύ παρελθόν. Φυσικά, είναι η πατρίδα μου, αυτό δεν αλλάζει. Μπορεί να ζω σήμερα στη Βαρσοβία, αλλά κάθε τόσο δραπετεύω στο εξωτερικό. Διαφορετικά δεν θα άντεχα».

• Αρχαία ελληνική τραγωδία και σύγχρονη

Η «(A)pollonia» είναι μια σαφής αναφορά στον πολωνικό ζόφο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ωστόσο, το βασικό σημείο αφετηρίας για τον Βαρλικόφσκι στο συγκεκριμένο έργο ήταν η αρχαία ελληνική τραγωδία.

«Η αλήθεια είναι ότι όποτε μιλάμε για καταστροφή επιστρέφουμε, πολύ φυσικά, στην αρχαία Ελλάδα. Το σημείο αφετηρίας για μένα ήταν η τραγωδία “Αλκηστις”. Είναι ένα πολύ ιδιαίτερο, ένα πολύ ακραίο θα έλεγα έργο, που με γοήτευε πάντα και με γέμιζε ερωτήματα. Δεν είναι μόνον η “Αλκηστις” αλλά και όλοι οι άλλοι χαρακτήρες που συμπεριφέρονται τρελά, σχιζοφρενικά. Το βασικό αίτημα του έργου φαίνεται να είναι το εξής: γιατί δεν δίνεις τη μία και μόνη ζωή σου για να σώσεις τη δική μου; Η περίπτωση της Αλκηστης συνδυάσθηκε με ένα πραγματικό περιστατικό που συνέβη στην Πολωνία κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: μια Πολωνέζα, η Απολλωνία Μαχτσίνσκα, έκρυβε Πολωνοεβραίους, κάτι που τότε ισοδυναμούσε με ποινή του θανάτου, για την ίδια, για την οικογένειά της, μερικές φορές για ολόκληρο το χωριό. Κι όμως, το έκανε και τελικά την έπιασαν και την ανέκριναν - όπως και όλη της την οικογένεια. Πήρε πάνω της την ενοχή, αλλά ο Γερμανός ανακριτής, βλέποντας ότι είναι έγκυος και ότι έχει ήδη τρία παιδιά, πρότεινε το εξής: είπε στον πατέρα της, αν πεις ότι εσύ είσαι υπεύθυνος η κόρη σου θα γλιτώσει. Ο πατέρας δεν απάντησε και η κόρη εκτελέστηκε. Το περιστατικό αυτό μου επιβεβαίωσε κατά κάποιο τρόπο όλα όσα συμβαίνουν στην “Αλκηστη”. Και, ξέρετε, μετά το συμβάν εκείνο, ο πατέρας δεν ξαναμίλησε, ποτέ. Σε κανέναν. Και μέσα σε δύο μήνες πέθανε. Από φυσικά αίτια. Από κει και πέρα, συμπεριέλαβα την Ιφιγένεια, την Κλυταιμνήστρα, τον Ηρακλή, τον Ορέστη, τον Αγαμέμνονα - ανάπτυξα ευρύτερα δηλαδή την έννοια της θυσίας».

Αρχαία ελληνική τραγωδία και σύγχρονη τραγωδία μιας χώρας και μιας φυλής: της Πολωνίας, των Εβραίων της. Αναφέρω στον Βαρλικόφσκι ότι σε ένα ταξίδι στις ΗΠΑ το 2006, μαζί με μεγάλη ομάδα Ευρωπαίων, ο Πολωνός συνταξιδιώτης, άμα τη αφίξει μας στην Ουάσιγκτον εξεδήλωσε την επιθυμία να επισκεφθεί το Μουσείο Ολοκαυτώματος - όπως και έπραξε. Ο Βαρλικόφσκι δεν εκπλήσσεται: «Το Ολοκαύτωμα για την Πολωνία, ανεξαρτήτως από το ό,τι αφορά πρώτα και κύρια τους Εβραίους της, συνοψίζεται στο εξής: αν βλέπετε δέκα ανθρώπους στον δρόμο, υπολογίστε ότι ένας στους δέκα εξαφανίστηκε τότε. Στη Βαρσοβία ήταν ένας στους τρεις! Οταν ήμασταν παιδιά μάς πήγαιναν σε στρατόπεδα για να μας διδάξουν όμως ότι εκεί υπέφεραν και πέθαναν Πολωνοί και Ρώσοι - κουβέντα όμως για τους Εβραίους. Είχαν φτάσει στο σημείο να μην αναφέρονται ποτέ τα στρατόπεδα ως “στρατόπεδα εξόντωσης”, αλλά “συγκεντρώσεως” διότι το “εξόντωσης” παρέπεμπε αποκλειστικά στους Εβραίους. Ακόμα και σήμερα οι Πολωνοί δεν γνωρίζουν ότι οι θάλαμοι αερίων προορίζονταν σχεδόν αποκλειστικά για τους Εβραίους, νομίζουν ότι έριχναν εκεί αδιακρίτως Πολωνούς, Ρώσους κτλ.».

• H Πολωνία του πολέμου

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ο πόλεμος κάνει αισθητή την παρουσία του στην «(Α)pollonia». «Κοιτάξτε, γεννήθηκα το 1962, οπότε ζούσα τον πόλεμο διαρκώς στη φαντασία μου. Φαντασιωνόμουν την ισοπεδωμένη, βομβαρδισμένη Πολωνία εκείνων των χρόνων. Από την άλλη, όταν ήμουν μικρός, η χρονική απόσταση ανάμεσα στον πόλεμο και τα παιδικά μου χρόνια μού φαινόταν πολύ μεγάλη. Πρόσφατα όμως γνώρισα έναν τραγουδιστή της όπερας, επίσης γεννημένο το 1962, ο οποίος μου είπε ότι οι γονείς του ήταν ναζί. Μάλιστα, ο πατέρας του ήταν ο προσωπικός πιλότος του Γκέμπελς. Είναι άνθρωπος της γενιάς μου κι όμως είναι τόσο συνδεδεμένος με τον πόλεμο, συνεπώς, δεν είναι και τόσο μακριά όλο αυτό. Νόμιζα ότι είχα εμμονή με τον πόλεμο, ότι ήμουν ψυχωτικός, αλλά πρόσφατα συνειδητοποίησα ότι όχι, εγώ είμαι μια χαρά, οι άλλοι είναι οι άρρωστοι, όσοι λησμονούν τόσο γρήγορα τον πόλεμο».

 Η Πολωνία βέβαια πέρασε από δραματικές αλλαγές και μετά το 1945, έζησε ένα στρατιωτικό νόμο επί δύο χρόνια, έζησε την πτώση του σοβιετικού μπλοκ. «Η Πολωνία άλλαξε πολύ», υπογραμμίζει ο Βαρλικόφσκι, «πάντοτε όμως ελλοχεύει το πάγιο ερώτημα: γιατί να μην έχει αλλάξει και περισσότερο; Και βέβαια, υπάρχουν δραματικές αλλαγές, συμβαίνουν όμως και πολλά επιφανειακά πράγματα. Εχουν προκύψει νέοι τύποι ανθρώπων, στους οποίους συγκεντρώνεται όλος αυτός ο νέος πλούτος. Κάποιοι κερδίζουν, κάποιοι χάνονται μέσα σε όλο αυτό».

Οταν σχολιάζω ως βασική πτυχή του έργου τον θάνατο, ο Βαρλικόφσκι αντιδράει αμέσως. «Μα εμείς οι Πολωνοί μοιάζουμε με τους Μεξικανούς. Πιστεύουμε στους νεκρούς. Γιορτάζουμε τους νεκρούς. Τα νεκροταφεία μας είναι γεμάτα κόσμο όλο τον χρόνο, βλέπεις κεριά, φωτάκια - κι έχουμε την Ημέρα των Νεκρών, όπως στο “Κάτω απ’ το ηφαίστειο” του Μάλκολμ Λόουρι. Νομίζω κι εσείς έχετε το Ψυχοσάββατο και ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει αντλήσει στοιχεία από την παγανιστική αρχαία λατρεία των νεκρών».

Ο ίδιος άραγε είναι πιστός; Εξάλλου, η έννοια της θυσίας συνδέεται με τον χριστιανισμό. «Οχι απλώς συνδέεται», σχολιάζει, «ο χριστιανισμός είναι η θυσία. Αλλά εγώ δεν είμαι θρήσκος αν και με μεγάλωσαν μέσα στη θρησκεία. Δεν είμαι άθεος όμως. Απλώς δεν εξασκώ καμία θρησκεία. Ας πούμε ότι αυτό στο οποίο πιστεύω δεν έχει ακόμα γίνει θεσμός με νόμους και κανόνες. Για μένα, ένα πολύ σημαντικό στοιχείο είναι αυτό της συγχώρεσης. Εχετε δει το “Αγγελοι στην Αμερική” του Τόνι Κούσνερ; Εκεί πραγματεύεται το θέμα της συγχώρεσης. Η συγχώρεση θα δημιουργήσει τους νέους τύπους οικογένειας, όχι αυστηρά γκέι ή στρέιτ κτλ., αλλά οικογένειες ανθρώπων γενικά. Η συγχώρεση είναι κάτι πολύ σημαντικό. Είναι ένα βήμα παραπέρα».