Η ελισαβετιανή εποχή και η βασιλική λάμψη επί θεατρικής σκηνής

Το ιστορικό πλαίσιο των σαιξπηρικών έργων

• FRANK KERMODE
  Ολος ο κόσμος μια σκηνή.
  Η εποχή του Σαίξπηρ
  μτφρ.: Λήδα Φιλιπποπούλου
  εκδ.: Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Τα χρόνια του Σαίξπηρ, συνηθίσαμε να λέμε, έχουν να επιδείξουν πλούτο και ισχύ, άνθηση και βεβαιότητες. Το σύντομο σχετικά αυτό βιβλίο, ελαφρωμένο από φιλολογικά και ιστοριογραφικά βαρίδια, αλλά με αναφορές ακόμη και σε εντελώς πρόσφατες μελέτες, επιχειρεί να δείξει πως αυτό που έχουμε κωδικοποιήσει ως «περίοδο ακμής», η ελισαβετιανή εποχή, σπαράσσεται από αντιθέσεις, ταλανίζεται από αγωνίες, ενώ ό,τι καινούργιο του ανήκει κυοφορείται από και συμβιώνει με ό,τι παλιό σέρνει πίσω του. Και πως όλη τούτη η «λάμψη και η αθλιότητα» της εποχής ανιχνεύεται, βέβαια, μέσα σ’ αυτόν τον κανόνα των λογοτεχνικών κανόνων, που είναι το σαιξπηρικό έργο.

Είναι μια εποχή που η Ελισάβετ εξοντώνει όλους όσοι διεκδικούν και επιβουλεύονται τον θρόνο της: απληστία για δύναμη και εξουσία, βία, αιματηρές δολοπλοκίες εδραιώνουν την απόλυτη επιβολή της παρθένας βασίλισσας. Ο τραγικός παραδαρμός γύρω από την αδιαφιλονίκητη ισχύ θα γεννήσει τούτους τους Ερρίκους, τους Ριχάρδους, τους Μάκβεθ των «βασιλικών» σαιξπηρικών έργων, απηχώντας την ανάγκη ενός λαού να κρυφοκοιτάξει το παιχνίδι της εξουσίας. Υπό τη σκέπη αυτής της αδιαφιλονίκητης ισχύος, ωστόσο, θα σφυρηλατηθεί η ενότητά του ως αρτιγενούς βρετανικού έθνους, θα θεμελιωθεί η θαλασσοκρατορία και η όποια ευημερία του.

• Ασφαλές πλαίσιο

Αυτή η ίδια εξουσία θα προσφέρει το ασφαλές πλαίσιο μέσα στο οποίο θα αναπτυχθεί ο ελισαβετιανός θεατρικός πολιτισμός. Η ρωμαϊκή αρχαιότητα, οι βρετανικοί θρύλοι, τα παραμυθοδράματα, πηγή έμπνευσης στα έργα του Βάρδου, δείχνουν έναν λαό που επεξεργάζεται την αντίληψή του για το παρελθόν, κατακτώντας, παράλληλα, το στίγμα της αυτοσυνείδησής του. Οχι αβίαστα, βέβαια. Η λογοκρισία, οι φυλακίσεις των συγγραφέων, το κλείσιμο των θεάτρων αποτελούν συνήθη φαινόμενα. Η προστασία από έναν βασιλικό αξιωματούχο είναι απαραίτητη συνθήκη για σταδιοδρομία στη θεατρική ζωή.

Ο ίδιος ο Σαίξπηρ θα τεθεί υπό την προστασία του Λόρδου Αρχιθαλαμηπόλου. Ετσι, θα δει την ηθοποιία να γίνεται επάγγελμα και τους μέχρι τότε ανυπόληπτους γελωτοποιούς και μπουλουκτσήδες να κατακτούν το κύρος του καλλιτέχνη. Και θα είναι αυτή η κατάκτηση της νέας υποκριτικής τεχνικής και τέχνης, η νέα αντίληψη για τον ηθοποιό, που θα αποτελέσει προϋπόθεση για να γράψει και να δει ενσαρκωμένους επί σκηνής τους περίφημους μονολόγους του.

Οι αλλαγές αυτές είναι ευδιάκριτες στο «παράδοξο» αρχιτεκτόνημα του ελισαβετιανού θεάτρου, που μεγαλώνει, γίνεται κλειστό, εξακολουθεί όμως να φιλοξενεί, εκτός από θεατρικές παραστάσεις, και θεάματα όπως σκυλομαχίες, ενώ στη βασική δομή του εξακολουθεί να θυμίζει αρένα.

• Τελετουργίες

Τούτο το στοιχείο του λαϊκού θεάματος επιμένει να επιβιώνει, παρά τον διωγμό του από τη νεοπαγή Αγγλικανική Εκκλησία, που χειραφετείται από τον Καθολικισμό, με τις λαμπρές τελετουργίες και τη δαψιλή συμβολική του. Το πνεύμα των τελετουργιών διαχέεται, ωστόσο, στις αυλικές τελετές, στις λαϊκές γιορτές, ακόμη και στην παρακολούθηση των θανατικών εκτελέσεων, ενώ μέσα στο σαιξπηρικό έργο θα παντρέψει, αναπάντεχα, το μπαρόκ και πεποικιλμένο ύφος με ένα κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικό του προτεσταντισμού, την πίστη στη δύναμη του λόγου και της ρητορείας. Εξάλλου, φαίνεται ότι κανείς δεν σοκαριζόταν όταν μια τραγωδία όπως ο «Ιούλιος Καίσαρ» τέλειωνε με έναν γιορταστικό χορό ούτε όταν ένα έργο όπως η «Τρικυμία» περιείχε έναν αυλικού τύπου χορό μεταμφιεσμένων. Δράμα, πανηγύρι, τελετουργία διαπραγματεύονταν ακόμη, έτσι όπως το θέλησε η ιστορία, τις μεταξύ τους σχέσεις.

• Θολή γνώση

Ο συγγραφέας τονίζει επανειλημμένως ότι η γνώση μας για πολλές πτυχές της εποχής, παρά την εργώδη αναδίφηση των ειδικών, παραμένει τόσο αβέβαιη και θολή. Οσο θολό και το πρόσωπο του Βάρδου, για τον οποίο δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα ακόμη βασικά στοιχεία (ήταν καθολικός ή προτεστάντης, έχει την πατρότητα συγκεκριμένων έργων, ποια η ακριβής συμβολή του σε άλλα). Φυσικά, παραμένουν ακέραιες οι εμβληματικές παραδοσιακές απορίες μας για το πρόσωπό του: ποιος ήταν, για παράδειγμα, ο Ωραίος Νέος στον οποίον απευθύνονται τα σονέτα; Εξάλλου, ο συγγραφέας υπογραμμίζει με μια κρυφή, θα λέγαμε, απόλαυση τις πλέον πεζές και ωφελιμιστικές από τις δραστηριότητες στις οποίες επιδιδόταν ο Σαίξπηρ, όπως την ενοικίαση φόρων ή τη μανία του για απόκτηση περιουσίας.

Διαχρονικός, κάποτε και ανιστορικός ως οικουμενική παρακαταθήκη, ο Σαίξπηρ είναι αφομοιωμένος στην πολιτιστική μας συνείδηση, στο φαντασιακό του καθημερινού μας λόγου. Από την άλλη, καθώς είναι βαθιά σφραγισμένος από την εποχή του, μας μεταδίδει κάτι το ανησυχητικά ανοίκειο, με όλη αυτήν τη βία, το αίμα, την προκατάληψη, την ιδιοτέλεια, την πολιτική σκοπιμότητα, την καταπίεση, τη λογοκρισία, τη λογοκλοπή, ή ακόμη και τις ατέλειες που αντανακλούν τα κείμενά του. Ο,τι περισσεύει είναι αυτό που λέμε «κλασικός». 

• Του Βασιλη Πατσογιαννη
• Η Καθημερινή, 12/6/2010