Ενα ναυάγιο-έμπνευση για δύο δημιουργούς

Το ζωγραφικό έργο του Ζερικώ γίνεται παράσταση και βιβλίο

• Της Ολγας Σελλα, Η Καθημερινή, 12/6/2010

Το καλοκαίρι του 1816, η φρεγάτα «Μέδουσα» έφυγε από τη Γαλλία με προορισμό τη Σενεγάλη, για να ιδρυθεί εκεί μια νέα γαλλική αποικία. Το πλοίο πέφτει σε ύφαλο στις ακτές της Αφρικής και οι σωσίβιες λέμβοι αρκούν μόνο για τους επιβάτες ανώτερης τάξης. Οι υπόλοιποι 152, οι κατώτερες τάξεις, επιβιβάζονται σε μια αυτοσχέδια σχεδία που μένει ακυβέρνητη. Επειτα από 15 μέρες, μόνο δεκαπέντε από αυτούς είναι ζωντανοί. Ολοι οι άλλοι αφανίστηκαν από τις κακουχίες, την παράλογη βία, την τρέλα, την αυτοκαταστροφή, την αλληλοεξόντωση, τον κανιβαλισμό.

Το περιστατικό ενέπνευσε τον Γάλλο ζωγράφο Τεοντόρ Ζερικώ, ο οποίος φιλοτέχνησε τρία χρόνια αργότερα τον πίνακα που τον έκανε διάσημο μετά θάνατον. Ενα έργο που από τότε έχει εμπνεύσει πολλούς άλλους καλλιτέχνες, έχει γίνει σημείο αναφοράς και έμπνευσης.

Στην Ελλάδα της κρίσης και της αναζήτησης, δύο διαφορετικοί άνθρωποι εμπνεύστηκαν από αυτόν τον πίνακα. Ο σκηνοθέτης Θωμάς Μοσχόπουλος ετοίμασε μια παράσταση που παρουσιάζεται από αύριο μέχρι την ερχόμενη Παρασκευή στο Φεστιβάλ Αθηνών, με τίτλο «Σχέδια και αυτοσχεδιασμοί για σχεδίες και ναυάγια». Και ο συγγραφέας Μιχάλης Μοδινός έγραψε ένα μυθιστόρημα με τίτλο «Η σχεδία». Χωρίς να γνωρίζονται, χωρίς να έχουν ανταλλάξει κοινούς προβληματισμούς, η αφορμή για τα νέα τους έργα ήταν αυτός ο διάσημος πίνακας των αρχών του 19ου αιώνα. Και αναζητούν, ο καθένας με τον δικό του τρόπο και τα δικά του υλικά, τον ρόλο της καταστροφής στην τέχνη, τις οριακές καταστάσεις στη συμπεριφορά των ανθρώπων.

«Δεν θα το ονόμαζα ακριβώς παράσταση», διευκρινίζει στην «Κ» ο Θωμάς Μοσχόπουλος, πριν μας εξηγήσει πώς συνομίλησε με τον πίνακα του Ζερικώ για τη δική του δουλειά. «Εχει μορφή σκηνικής ανάπτυξης, αλλά είναι περισσότερο ένα πείραμα στο τι είναι ο σκηνικός λόγος, είναι ένα βήμα διαλόγου και ένα παιχνίδι με διάφορες σκηνικές φόρμες. Προτιμώ τον όρο σκηνική σύνθεση ή την παράσταση με την έννοια του να εκφραστεί με συγκεκριμένο τρόπο κάτι αφηρημένο, ώστε να γίνει αισθητό».
Μας εξομολογείται ότι ο συγκεκριμένος πίνακας δεν συνδέεται γι’ αυτόν προσωπικά με το τώρα μόνο. «Κυριολεκτικά αυτόν τον πίνακα τον κουβαλάω από τα παιδικά μου χρόνια. Υπήρχε ένα βιβλίο στο σπίτι, το οποίο ξεφύλλιζα και πάντα καρφωνόμουν σ’ αυτόν τον πίνακα.
Δεν ήξερα το γεγονός, με μαγνήτιζε όμως η ένταση της εικόνας. Δεν είναι τωρινός ο προβληματισμός, απλώς ήρθε η στιγμή. Αλλωστε πιστεύω ότι το Φεστιβάλ Αθηνών είναι ο μόνος χώρος που σου επιτρέπει να πειραματιστείς. Θα έλεγα ότι σε προκαλεί κιόλας. Σίγουρα, υποσυνείδητα, η συγκυρία λειτούργησε».

• Παράσταση σε τρία μέρη

O θεατής μπορεί να δει τα τρία μέρη της παράστασης και με μπερδεμένη τη σειρά αν θέλει. Το μέρος Α έχει τίτλο «Ταξίδι» και περιλαμβάνει τις αναμνήσεις και τα απομνημονεύματα όσων επέζησαν στο ναυάγιο. «Συνθέτουμε, μέσα από προσωπικές αφηγήσεις, το ταξίδι μέχρι το ναυάγιο.
Στην ουσία, όμως, αυτό διασταυρώνεται, η σχέση με το ευρύτερο ταξίδι, με τη ζωή μας δηλαδή, και τις φάσεις που πάντα οδηγούν σε μικρά ναυάγια μέχρι να ξαναγεννηθούν. Υπάρχει ένα ταξίδι πάντα. Και πάντα ζούμε με τον φόβο ενός ναυαγίου. Πάντα ζούμε με την προσδοκία και με τον φόβο».
Το Β μέρος έχει τίτλο «Πάθος» και έχει τη μορφή ενός ορατορίου. Σ’ αυτό το μέρος η μουσική έχει καθοριστικό και κυρίαρχο ρόλο. «Μουσικός λόγος, μελισμένος λόγος με αφήγηση». Το Γ μέρος ονομάζεται «Aνθρώπινη σονάτα». Εκεί υπάρχει η συνάντηση του Ζερικώ με τον Κορεάν, έναν από τους πιο γνωστούς επιζώντες, αφού εξέδωσε τον λίβελλο προς την κυβέρνηση. «Πρόκειται για ένα σκοτεινό πρόσωπο, αφού κάποιοι θεωρούν ότι πρωτοστάτησε στις σφαγές και γι’ αυτό και επιβίωσε.
Αυτή η συνάντηση γέννησε τον πίνακα. Δύο άνθρωποι με παράλληλες ιστορίες και ζωές, με αναλογίες και αντιθέσεις. Ο Ζερικώ ήταν σαν να αποφάσισε να φτιάξει ένα φανταστικό έργο, που η πραγματικότητα θα είχε μια πολύ ισχυρή θέση. Ταυτόχρονα δημιουργεί κάτι καινούργιο, κάτι που ξεπερνά την πραγματικότητα. Μέσα από αυτό το έργο μίλησε για τα δικά του, τα προσωπικά ναυάγια. Το γκρέμισμα των προσδοκιών αποτύπωσε στον πίνακα».
Ο Θωμάς Μοσχόπουλος δεν κουράστηκε να επαναλαμβάνει, σ’ όλη τη διάρκεια της συνομιλίας μας, ότι αυτή η δουλειά είναι συλλογική και δεν έπαψε ούτε στιγμή να αναφέρεται στους εθελοντές, τους σπουδαστές της Δραματικής Σχολής όπου διδάσκει, και στο πάθος με το οποίο συμμετείχαν σ’ αυτή την προσπάθεια. «Είναι αφοπλιστικό. Είμαστε όλοι καθηλωμένοι με την αγνότητα της πρώτης ύλης που έχουμε».

• Η κρίση ως ευκαιρία

Με ποιον τρόπο, λοιπόν, λειτούργησε στην προσέγγισή του η σημερινή πραγματικότητα της χώρας; «Για μένα το θέμα, έτσι όπως το διαπραγματευόμαστε, είναι το πώς αυτό που φαινομενικά είναι μια καταστροφή, μπορεί να είναι η τροφή της τέχνης. Δεν ξέρω ποτέ τέχνη, η οποία να συν-κινεί, που να μη μιλάει για πόνο, για απώλεια, για απελπισία και ταυτόχρονα για ελπίδα, για αύριο. Μια τέχνη που θα μιλούσε μόνο για το δοξαστικό των επιτευγμάτων μας είναι προπαγανδιστική, κενή, αδιάφορη», υποστηρίζει ο Θωμάς Μοσχόπουλος. «Πραγματικά πιστεύω ότι η κρίση είναι μια τρομερή ευκαιρία για τον καλλιτέχνη. Αν ο καλλιτέχνης δεν ρίξει το σωσίβιο την ώρα της απελπισίας, ποιος είναι ο ρόλος του; Τώρα πραγματικά καλούμαστε να δείξουμε ποιοι είμαστε. Κι επειδή το “πενία τέχνας κατεργάζεται” είναι μια αλήθεια, πιστεύω ότι η φαντασία δεν κοστίζει. Το δομικό στοιχείο αυτής της παράστασης είναι η φαντασία. Δεν θα δούμε ποτέ τον πίνακα. Ανοίγουμε έναν διάλογο, με αφορμή τον πίνακα».

• Η σχεδία-πλανήτης

Ο Μιχάλης Μοδινός στο βιβλίο του αφηγείται πώς ο Τεοντόρ Ζερικώ συναντά μια επιζήσασα. Πέρα από τα γεγονότα, ο συγγραφέας ψάχνει πώς η καταστροφή τροφοδοτεί την τέχνη. Και ως πολιτικό ον, μας πηγαίνει στη μεταναπολεόντεια Γαλλία, αναζητεί τις αντιφάσεις της πολιτισμένης Δύσης. «Το οικολογικό μου παρελθόν είναι το ένα στοιχείο της εμπλοκής μου με τον πίνακα», λέει ο Μιχ. Μοδινός. «Ο συμβολισμός της σχεδίας-πλανήτη, η ανθρωποφαγία της φύσης, ο κανιβαλισμός. Συναφές στοιχείο είναι η οπισθοχώρηση της έννοιας της προόδου και των προταγμάτων του Διαφωτισμού». Και κάτι ακόμα: με βασάνιζε πάντα η σχέση λογοτεχνίας και ζωγραφικής. Τι υπάρχει πριν και τι υπάρχει μετά τον πίνακα.
Από 13 έως 17 Ιουνίου, Πειραιώς 260, Χώρος Δ. Εναρξη 19.30, είσοδος θεατών ανά μία ώρα.