Το φαινόμενο της διασκευής δεν είναι σημερινό. Απλά τώρα έχει ξεφύγει. Και είναι λογικό να απορεί ο μέσος θεατρόφιλος: μας τελείωσαν τα δραματικά έργα; Η απάντηση είναι απλή. Οχι, δε μας τελείωσαν. Απλώς, βρισκόμαστε σε μια φάση κατά την οποία επαναξιολογούνται οι μιμητικές λειτουργίες του θεάτρου, γι' αυτό και όλοι (καινοτόμοι και μη) ψάχνονται και κάπου αλλού. Στο μυθιστόρημα, στα ιστορικά ντοκουμέντα, στις συνεντεύξεις, στην ποίηση, στην αλληλογραφία κ.λπ. Εκείνο που φαίνεται να «ιντριγκάρει» (κυρίως τους νέους) είναι οι προοπτικές που δημιουργεί η «άλλη» γραφή. Πώς, ας πούμε, μετατρέπει κανείς ένα μυθιστορηματικό «εκεί και τότε» σ' ένα θεατρικό «εδώ και τώρα»; Και από ποια οπτική γωνία;
  • Ιδιαιτερότητες του μη θεατρικού
Ξέρουμε ότι σ' ένα μυθιστόρημα ο αφηγητής-συγγραφέας έχει δύο επιλογές: είτε να παραμείνει κρυμμένος πίσω από αυτά που αφηγείται είτε να βγει μπροστά και να δηλώνει διαρκώς την παρουσία του. Στο θέατρο, αντιθέτως, οι επιλογές είναι πολύ περισσότερες. Κι εδώ οι εμπλεκόμενοι καλούνται να αποφασίσουν μέσα από τα μάτια ποιανού θα δοθεί η ιστορία (κάποιου χαρακτήρα, ζώου, ξωτικού, αντικειμένου); Η επιλογή θα καθορίσει και τις σχέσεις των προσώπων μεταξύ τους, αλλά και με την πλατεία. Αυτό είναι το ένα.
Το άλλο έχει να κάνει με τη διαχείριση της πλοκής και της ιστορίας (μιλάμε πάντα για διασκευή μυθιστορήματος). Μια ιστορία δίνει σε χρονολογική σειρά την εξέλιξη των γεγονότων. Η πλοκή, από την άλλη, είναι η τελική σύνταξη αυτών των γεγονότων, τι επιλέγει να βάλει και πού ο συγγραφέας. Στις διασκευές όλη η δουλειά γίνεται επάνω στην πλοκή. Δεν υπάρχουν κανόνες. Ο καθένας επιλέγει τους κρίκους και τους μεταφορείς που έχει κατά νου. Μπορεί να είναι ένας μόνιμος αφηγητής. Ή ένας αφηγητής που να μπαινοβγαίνει στην ιστορία. Μπορεί να είναι μια μαγνητοφωνημένη αφήγηση. Κάθε επιλογή έχει σημασία, γιατί δίνει και το στίγμα της υποκριτικής (εσωστρεφής, εξωστρεφής κ.λπ.) και, ασφαλώς, των σχέσεων με το κοινό.
Ενα άλλο είναι η αυθεντικότητα. Σε ποιο βαθμό σέβεται κανείς το πρωτότυπο; Παραμένει αρκετά κοντά ή ρισκάρει, με το ενδεχόμενο να αλλοιωθούν βασικές ουσίες; Αυτό είναι και το πιο πολυσυζητημένο κομμάτι της όλης διαδικασίας. Συχνά οι κριτικοί απορρίπτουν μια διασκευή, με την αιτιολογία ότι ήταν «φτωχό αντίγραφο». Από την άλλη, όμως, ρωτάω με τη σειρά μου: πώς είναι δυνατό μια μεταφορά να μην είναι «αντίγραφο»; Αφού, εκ των πραγμάτων, δεν μπορεί να είναι ποτέ αυθεντική. Τώρα, το κατά πόσο είναι «φτωχό» ή «πλούσιο» αντίγραφο είναι άλλο θέμα, που αφορά το σύνολο του εγχειρήματος κι όχι το βαθμό της αυθεντικότητάς του.
Γενικά, υπάρχει μια τάση, κυρίως ανάμεσα στις πιο πειραματικές ομάδες, να παίρνουν «κλειστά κείμενα» και να τα μπολιάζουν με μια ενδιαφέρουσα πολυφωνία, ανοίγοντάς τα σε διάφορες ερμηνείες. Οπως, επίσης, προσφιλής τακτική είναι η επιλογή κειμένων που αντιστέκονται σφόδρα στη θεατρική πρακτική. Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με μια πρόκληση και συνάμα με μια αισθητική στάση, η οποία επαναλαμβάνει, με τον τρόπο της, τη γνωστή συζήτηση για το «θάνατο του συγγραφέα», που λέει ότι η λογοτεχνία δεν είναι μόνο το μήνυμα του συγγραφέα-θεού, αλλά ένας χώρος όπου επενδύονται πολλά και ετερόκλητα μηνύματα, τα οποία δεν είναι ανάγκη να συγκλίνουν. Αυτή η διασπορική διάθεση πολλαπλασιάζει τους δραματικούς άξονες και πυροδοτεί, παράλληλα, πολλές προσληπτικές διαδικασίες.
  • Εμπλουτισμός μετ' εμποδίων
Πάντως, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα και τις γκρίνιες (αρκετές απόλυτα αιτιολογημένες), θεωρώ ότι η τάση αυτή έχει δώσει πολλά στο θέατρο των καιρών μας και, πρωτίστως, έδωσε καύσιμα για τον εμπλουτισμό, τον εκδημοκρατισμό και την ανανέωσή του. Ο,τι ήταν η μετάφραση στο θέατρο του 19ου αιώνα είναι οι διασκευές στο θέατρο του 21ου. Από την πιστή απόδοση έχουμε περάσει στην αισθητική της απόδοσης. Σήμερα, όλες αυτές οι παρεμβάσεις χαρακτηρίζονται από μια αυτογνωσία. Το «φωνάζουν» ότι είναι θέατρο. Και μας καλούν να «συν-τελέσουμε», να χαρούμε μαζί τους. Από την εμπειρία μου έχω καταλήξει στο εξής: οι πιο αποτυχημένες (και βαρετές) διασκευές είναι εκείνες που επιδιώκουν πάση θυσία να μείνουν κοντά στο (αντιθεατρικό τους) πρωτότυπο.
  • Δευτέρα, 7 Μαρτίου 2011 | ΑΓΓΕΛΙΟΦΟΡΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ