Ο απόλυτος θρίαμβος της διαφθοράς

Η «Στέψη της Ποππαίας» του Μοντεβέρντι παρουσιάζεται στο Φεστιβάλ Αθηνών

• Του Νικου Α. Δοντα, Η Καθημερινή, Παρασκευή, 1 Iουλίου 2011

ΟΠΕΡΑ. «Ο θρίαμβος του έρωτα επί της αρετής» είναι ένας κομψός τρόπος να περιγράψει κανείς όσα συμβαίνουν και επιβραβεύονται στην όπερα «Η στέψη της Ποππαίας», που αποδίδεται στον Κλάουντιο Μοντεβέρντι. «Αποδίδεται» και μόνον, διότι τίποτε σε σχέση με την πατρότητα του έργου δεν είναι βέβαιο όπως τίποτε από την πρώτη παραγωγή του έργου δεν σώζεται: ούτε η χειρόγραφη παρτιτούρα, ούτε η ακριβής ημερομηνία της πρώτης παρουσίασης, αλλά ούτε οι αντιδράσεις όσων παρακολούθησαν τις παραστάσεις. Διασώζονται δύο αντίγραφα του μουσικού κειμένου, ένα από τη Βενετία και ένα από τη Νάπολη, που όμως διαφέρουν μεταξύ τους, ενώ κανένα από τα δύο δεν συμφωνεί με κάποια από τις αρκετές εκδοχές του ποιητικού κειμένου που μας έχουν παραδοθεί. Τον χειμώνα του 1642-43 κατά τον οποίο πρωτοπαρουσιάστηκε η όπερα στη Βενετία, ο Μοντεβέρντι θα ήταν τουλάχιστον 75 ετών - γνωρίζουμε ότι βαπτίστηκε το 1567. Συνεπώς, είναι αρκετά πιθανό στην ολοκλήρωση της παρτιτούρας να συνέβαλαν μαθητές του ή νεότεροι συνθέτες, όπως ο Φραντσέσκο Σακράτι, ο Μπενετέτο Φεράρι και ο Φραντσέσκο Καβάλι. Μέχρι να διαλευκανθεί το μυστήριο, τις καινοτομίες του εξαιρετικού αυτού έργου πιστώνεται ο δάσκαλος.

Η «Στέψη της Ποππαίας», μία από τις πρώτες όπερες στην Ιστορία, καθώς το είδος ήταν τότε ακόμα πολύ νέο, δεν ασχολείται με μυθικούς ήρωες, τον Ορφέα, την Αριάδνη, τη Μήδεια. Δεν στρέφεται ούτε στην επική «Απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ» του Τορκουάτο Τάσο, που ενέπνευσε αργότερα δεκάδες όπερες του μπαρόκ. Στηρίζεται σε ποιητικό κείμενο του Τζοβάνι Φραντσέσκο Μπουζενέλο, που πρωτοτυπεί, καθώς επιλέγει να αποδώσει ιστορικά πρόσωπα. Βασίζεται σε Ρωμαίους ιστορικούς και θέτει στο κέντρο της δράσης την Ποππαία Σαβίνα, ερωμένη του Ρωμαίου αυτοκράτορα Νέρωνα. Η όπερα παρακολουθεί τις μηχανορραφίες της, ώσπου να τον χωρίσει από την αυτοκράτειρα Οκταβία και να ανέλθει η ίδια στον θρόνο. Το έργο έχει ευτυχή κατάληξη, αφού η Ποππαία επιτυγχάνει τον στόχο της. Προηγουμένως, βεβαίως, έχει εξοντώσει όλους όσοι στάθηκαν στον δρόμο της.
Φόνοι, δολοπλοκίες, σεξΤο σπάνιο στην περίπτωση της συγκεκριμένης όπερας είναι ότι δυσκολεύεται κανείς να συμπαθήσει οποιονδήποτε από τους χαρακτήρες. Το πρωταγωνιστικό ζευγάρι εκ των πραγμάτων δεν θέτει σοβαρή υποψηφιότητα. Ομως, ακόμα και η απατημένη σύζυγος Οκταβία αποδίδεται στην όπερα ως σκοτεινή δολοπλόκος, ενώ ο φιλόσοφος Σενέκας, που οποίου η δολοφονία δεν σχετιζόταν με όσα διαδραματίζονται στην όπερα, στο έργο εμφανίζεται ως διεφθαρμένος και επηρμένος γέρων. Ο Μπουζενέλο προλαβαίνει τους επικριτές του, καθώς στον πρόλογο του ποιητικού κειμένου σημειώνει ότι «Εδώ παρουσιάζουμε τα γεγονότα με διαφορετικό τρόπο». Επομένως, αισθάνεται ελεύθερος να συνοψίσει σε διάρκεια μίας μέρας όσα συνέβησαν σε επτά χρόνια, από το 58 έως το 65 μ.Χ.
Είναι καταπληκτικό με πόση ακρίβεια σχεδιάζουν ο Μοντεβέρντι και οι συνεργάτες του τα κεντρικά πρόσωπα, αλλά και τους δευτερεύοντες χαρακτήρες όπως ο Οθωνας, που είναι ερωτευμένος με τη Ποππαία ή η Αρνάλτα, η τροφός της. Ο συνθέτης κωδικοποιεί τον τρόπο που αποδίδει τα συναισθήματα, τον φόβο, τον θυμό, την ερωτική διάθεση και δίνει σε κάθε πρόσωπο διακριτό τρόπο έκφρασης. Οι φωνητικές γραμμές παραμένουν κοντά στις φυσικές διακυμάνσεις της ανθρώπινης φωνής, έτσι ώστε το τελικό αποτέλεσμα να δίνει την αίσθηση μουσικού θεάτρου, σήμερα περισσότερο σύγχρονου και επίκαιρου παρά ποτέ. Η νέα παραγωγή του έργου στο Φεστιβάλ Αθηνών υπόσχεται μια ενδιαφέρουσα μεταγραφή στα σημερινά δεδομένα.
*Η «Στέψη της Ποππαίας» παρουσιάζεται στις 6 και 7 Ιουλίου στην Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ωνασείου. Η μουσική διεύθυνση είναι του Μάρκελλου Χρυσικόπουλου και η σκηνοθεσία της Αποστολίας Παπαδαμάκη. Τους κεντρικούς ρόλους ερμηνεύουν: Φλορίν Τσέζαρ Οουάτου (Νέρων), Θεοδώρα Μπάκα (Ποππαία), Εμανουέλα Γκάλι (Οκταβία), Τάσος Αποστόλου (Σενέκας), Ρομίνα Μπάσο (Αρνάλτα), Καρολίνα Μπλιξτ (Οθων).