Η τέχνη του Αντρέγιεφ

• Του Σπυρου Γιανναρα, Η Καθημερινή, 19/11/2011

Οι δύο νουβέλες «Εκείνος» και το «Κόκκινο γέλιο» της δεύτερης συλλογής του Λεονίντ Αντρέγιεφ, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αγρα, καθιστούν τον Ρώσο συγγραφέα (1871-1919) επάξιο επίγονο του Ε.Τ.Α. Χόφμαν και του Ε.Α. Πόε. Στις νουβέλες αυτές δεν περιορίζεται στο παιχνίδι της μεθοδικά καλλιεργούμενης αμφιβολίας, της κλιμακούμενης έντασης και της κλειστοφοβίας, ούτε στη δημιουργία ενός κλίματος ζόφου, που άσκησε τεράστια γοητεία στους φανατικούς αναγνώστες του γοτθικού μυθιστορήματος. Οπως κάθε αντάξιο τέκνο της υψηλής λογοτεχνίας, δεν αρκείται στη χειραγώγηση του ευαίσθητου συναισθηματικού κόσμου των αναγνωστών. Χρησιμοποιεί την απαράμιλλη ικανότητά του στη δημιουργία εκρηκτικής ατμόσφαιρας, τη συναρπαστική ευχέρεια στις εξπρεσιονιστικές περιγραφές και τις πολύχρωμες τοιχογραφίες για να θίξει μείζονα πολιτικά και βαθιά υπαρξιακά ζητήματα. Και στις τέσσερις νουβέλες (μαζί με τη «Σκέψη» και τον «Κυβερνήτη») ο Αντρέγιεφ αποδεικνύεται ένας δεξιοτέχνης της πρωτοπρόσωπης αφήγησης, αποδίδοντας με απαράμιλλη μαστοριά τη δραματική κορύφωση μιας αγωνιώδους λογικής σκέψης. Στον πάντοτε επίκαιρο «Κυβερνήτη» αφηγείται το χρονικό μιας προαναγγελθείσας πολιτικής δολοφονίας, ενώ οι υπόλοιπες τρεις, με κορυφαία το αριστουργηματικό «Κόκκινο γέλιο», βρίσκονται κάτω από τον αστερισμό της τρέλας.

Στον παραληρηματικό μονόλογο ενός σαλεμένου νου της νουβέλας «Εκείνος», η συγγένεια με το γοτθικό μυθιστόρημα ή με της μαζικής κατανάλωσης ιστορίες τρόμου είναι έκδηλη: Ο μονήρης και αποσυνάγωγος ήρωας βρίσκεται «εγκλωβισμένος» σε ένα τεράστιο άγνωστο οίκημα –που παραπέμπει στο «Σπίτι με τα επτά αετώματα» του Χόθορν–, το αχανές και παγωμένο, οιονεί απόκοσμο τοπίο που περιβάλλει το απειλητικό οίκημα, η περίεργη, βεβιασμένη συμπεριφορά των ενοίκων, η σταδιακή αντιστροφή του αρχικού κλίματος ευφορίας και κυρίως η άφαντη άρρωστη οικοδέσποινα και οι νυχτερινές επισκέψεις του «φαντάσματος» αποτελούν χαρακτηριστικά μοτίβα του είδους. Διαβάζοντας την εν λόγω νουβέλα αμέσως πριν από το «Κόκκινο γέλιο», γεννιέται στον αναγνώστη η εντύπωση ότι ο Αντρέγιεφ επιδίδεται σε μια λογοτεχνική άσκηση υψηλού επιπέδου προετοιμαζόμενος για το μεγαλειώδες εγχείρημα που ακολουθεί.
Στο «Κόκκινο γέλιο», η λογοτεχνική του δεινότητα αγγίζει το απόγειό της, το παραλήρημα της τρέλας, τον παροξυσμό. Ο Αντρέγιεφ επιστρατεύει όλες του τις μεθοδικά προγυμνασμένες λογοτεχνικές δυνάμεις για να κατασκευάσει ένα μεγάλο προφητικό και πειραματικό κείμενο που δοκιμάζει τα όρια της λογοτεχνικής γραφής. Η νουβέλα που προκύπτει προαναγγέλλει τα μεγάλα έργα που αφηγούνται τη φρικώδη εμπειρία των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης και των ρωσικών γκουλάγκ, αλλά και το μνημειώδες έργο του Κόνραντ «Η καρδιά του σκότους». Ο δε αποσπασματικός του λόγος, τα έργα του Σελίν και του Τζόυς. Το «Κόκκινο γέλιο» είναι μια από τις διορατικότερες πριν από τους δύο παγκόσμιους πολέμους και μια από τις σφοδρότερες καταγγελίες της βαρβαρότητας του πολέμου και της κτηνωδίας του ανθρώπου.