«Στρατηγικές επιβίωσης»

Ελευθεροτυπία, Δευτέρα 5 Σεπτεμβρίου 2011

***Θεατρικό Φεστιβάλ της Βιέννης 2011

Της ΣΩΤΗΡΙΑΣ ΜΑΤΖΙΡΗ

Μια αίσθηση μεταβατικότητας πλανιόταν αυτό το καλοκαίρι πάνω από το επί μισό και πλέον αιώνα μεγαλύτερο, πολυσχιδέστερο και πλουσιότερο φεστιβάλ θεάτρου διεθνώς, φέτος με 41 συμμετοχές (23 συμπαραγωγές) από Γριλανδία μέχρι Κολομβία, Ισλανδία, Λετονία μέχρι Καζακστάν, Μάλι, Αμερική, Ιαπωνία.

Εργατικές πολυκατοικίες στον πέμπτο μεγαλύτερο προμηθευτή πετρελαίου του κόσμου «Δοκιμή Εδάφους-Καζακστάν»Βεβαίως παρόντες ήταν πάλι με τις τελευταίες παραγωγές τους οι ίδιοι κορυφαίοι σκηνοθέτες, όπως Μάρταλερ, Κάστορφ, Χερμάνις, Λεπάζ, Σέλαρς, Σερό, μια προτίμηση που ενδέχεται να αλλάξει μετά το 2014 με την αποχώρηση του επί 15ετία καλλιτεχνικού διευθυντή των «Βιεννέζικων Βδομάδων» Λουκ Μποντί. Η διάχυτη επιθυμία κριτικών και κοινού για καινούργια πρόσωπα, ανάκατη με την ανησυχία του άγνωστου, συνόψιζε στη φετινή Βιέννη την πρώτη πράξη ενός μακρύ αποχαιρετισμού. Καλές οι αλλαγές, όμως το ρεζερβουάρ των σημαντικών του παγκόσμιου θεάτρου δεν είναι απεριόριστο.

Και αυτή τη χρονιά τις διάσημες παραγωγές πλαισίωνε ένας πυκνός, καλοσχεδιασμένος ιστός εναλλακτικών υπο-φεστιβάλ, διάσπαρτα σε όλη την πόλη, με έμφαση στις υποβαθμισμένες περιοχές. Περφόρμανς, βιντεο-συνεντεύξεις, εικαστικές εγκαταστάσεις, ντοκιμαντέρ, agit prop με συμμετοχή κοινού, διερεύνησαν ποικιλοτρόπως «Στρατηγικές επιβίωσης» (τίτλος των εκδηλώσεων) σε εποχές κρίσης.

Στους προσφυγικούς καταυλισμούς «Macondo» της ανατολικής Βιέννης επέλεξε να παρουσιάσει ο Φινλανδός Κρίστιαν Σμεντς την πικρή κωμωδία του Τσέχοφ «Βυσσινόκηπος». Σε μια μικροσκοπική παράγκα χώρεσαν καμιά 20αριά θεατές με τους ηθοποιούς. Οι υπόλοιποι παρακολουθήσαμε το δρώμενο σε υπαίθρια οθόνη. Η παράσταση γίνεται live και για μας στην Γ' πράξη, με την έξοδο των ηθοποιών και το ξεφάντωμά τους, με ανατολίτικη ποπ. Το πανηγύρι διακόπτει απότομα ο Λοπάχιν που απόκτησε το βυσσινόκηπο σε πλειστηριασμό και πετά όλους έξω -των θεατών συμπεριλαμβανομένων.

Καθώς αποχωρούμε φρόνιμα, ένας άνδρας, εμφανώς κάτοικος του «Macondo», μας καλεί πίσω: «Δεν θα το ανεχτούμε! Ελάτε! Αγώνας!». Πληροφορούμαστε πως ένας τοπικός «Μπόμπολας» αγόρασε την περιοχή και «απαιτεί 3,60 ευρώ το τετραγωνικό χωρίς αποχέτευση»...

• Ιαπωνία σήμερα

Το τρίπτυχο από την Ιαπωνία, που προγραμματίστηκε πολύ πριν από το τσουνάμι αλλά μετά την καταστροφή απέκτησε πρόσθετη οξύτητα, ασχολείται με την κατάθλιψη στη σύγχρονη ιαπωνική κοινωνία, συμβάλλοντας στα ζοφερά μηνύματα από τον κόσμο του νεοφιλελευθερισμού αυτού του φεστιβάλ.

Σε λουσάτη πλατεία του Τόκιο, με φόντο τις πρώτες σκηνές αστέγων σε διακριτική θέα, ο εικαστικός Ακίρα Τακαγιάμα έθεσε σε 300 περαστικούς 30 ερωτήσεις, όπως αν θεωρούν την Ιαπωνία πλούσια χώρα ή πώς εννοούν την ευτυχία. Διασκευασμένη για τη Βιέννη, η βιντεοεγκατάσταση παρουσίασε τις αντίστοιχες απαντήσεις των Βιεννέζων υπό μορφή ολοήμερου «peep show» σε αυτοσχέδιο κοντέινερ τοποθετημένο στο κοσμικό Κάρσπλατς, ανάμεσα σε λιαζόμενους χρήστες. Για σύγκριση διετίθετο dvd των μικρών ιαπωνικών συνεντεύξεων, με εντυπωσιακό χαρακτηριστικό την αντίθεση αινιγματικού απολίτικου κονφορμισμού και οργίλου ατομικισμού των εκάστοτε πλευρών και τις διαφορετικές μεταφυσικές ανησυχίες τους. Στην ερώτηση «πόσο χρονώ θέλετε να φτάσετε;», οι Ευρωπαίοι ανέσυραν τριψήφια νούμερα, ενώ αρκετοί Ιάπωνες δήλωναν στεγνά «ένα-δύο χρόνια ακόμη αρκούν».

Με την εξαχρείωση της κοινωνικής ζωής της χώρας του από ένα αδυσώπητο οικονομικό σύστημα «ενοικίασης/απόλυσης» ανθρώπων ασχολείται «Η ηχητική ζωή μιας γιγαντιαίας χελώνας» του χορογράφου-σκηνοθέτη Τοσίκι Οκάντα, στα χνάρια της αδέξιας χορογραφίας και των λακωνικών χιουμοριστικών διαλόγων της «Καυτερής πιπεριάς και κλιματιστικό», περσινό χιτ του φεστιβάλ. Η βουβή περφόρμανς «Ο πύργος των ονείρων» του νεαρού σταρ της ιαπωνικής σκηνής Νταϊσούκε Μιούρα είναι η απόλυτη απελπισία. Από μια μπαλκονόπορτα παρακολουθούμε σαν ηδονοβλεψίες 24 ώρες (συμπιεσμένες σε 70') από τη ζωή ενός κοινόβιου του Τόκιο. Εξι νέοι άνθρωποι επιδίδονται σε ασταμάτητο σεξ - όταν δεν παίζουν play station, τρώνε junkfood ή τρυπιούνται. Τεχνικά το πρόγραμμα είναι λεπτομερέστατο, όμως η παράσταση απέχει από την πορνογραφία, καθώς τα παιδιά δεν ενδιαφέρονται καθόλου να υποκριθούν οποιοδήποτε συναίσθημα. Μόνο στο τέλος, όταν όλοι έχουν επιτέλους κοιμηθεί, διακρίνεται ανάμεσα στα ροχαλητά κι ένας λυγμός - το πρώτο σημάδι ζωής της βραδιάς.

Στο θεατρικό ντοκιμαντέρ «Δοκιμή εδάφους Καζακστάν» οι γνωστοί μας πλέον Rimini αναζητούν τους ερασιτέχνες αφηγητές της νέας παραγωγής τους στο ένατο μεγαλύτερο σε έκταση κράτος και πέμπτο μεγαλύτερο πετρελαϊκό προμηθευτή του κόσμου. Ο διφορούμενος τίτλος αφορά βέβαια τα πετρέλαια της κεντροασιατικής δημοκρατίας, όμως στο επίκεντρο βρίσκονται περισσότερο οι βιογραφικές ρίζες Ρωσογερμανών του Καζακστάν μοιρασμένων μετά το '89 σε δύο πατρίδες. Ενέργεια και οικονομία, Γερμανία και Καζακστάν. Οι δύο παράμετροι αυτής της δραματουργίας. Διαφορετικά από τις καλύτερες παραγωγές της διάσημης θεατρικής κολεκτίβας, εδώ επιτυγχάνεται μετρίως η άντληση θεατρικής υπεραξίας από τις προσωπικές μαρτυρίες των πέντε ελεγειακών απάτριδων και τις πληροφορίες γύρω από τη βρώμικη διαχείριση του «μαύρου χυμού ζωής».

Το τετράωρο κολάζ-ντοκιμαντέρ «Λιθουανικοί έρωτες» -από τις γοητευτικότερες φετινές συμμετοχές- τελειώνει χωρίς να το καταλάβουμε. Ο μαγικός Αλβις Χερμάνις αποστάζει για άλλη μια φορά από την καθημερινότητα μικρών ανθρώπων μικρά συγκινητικά αστεία δράματα, τέτοιας ψυχικής δροσιάς που έμοιαζε να κομίζουν καθαρό αέρα της Βαλτικής στο πνιγηρά ζεστό Μουζέουμςκαρτιερ.

Εμπνευσμένοι από αγγελίες γνωριμίας σε εφημερίδες της Ρίγας, 14 σκηνές και πέντε συναρπαστικοί ηθοποιοί σε πολυάριθμες ενδυματολογικές μεταμορφώσεις ξεδιπλώνουν, με φόντο μεγάλες ρεαλιστικές φωτογραφίες καθιστικών, θάλασσας, πάρκων, αδέξιες ερωτικές ιστορίες, τυφλά ραντεβού μοναχικών μεσηλίκων («Είμαι άνθρωπος χαρούμενος, καλόβολος, χωρίς ανθυγιεινές συνήθειες», «είμαι παντρεμένη, αλλά μόνη...»), βιογραφίες μικροαστών-μακρινών συγγενών του Χόρβατ, νέους-χωρίς-μέλλον που από την αυτοκτονία επιλέγουν τελικά ένα αμήχανο «στα γρήγορα».

Οι αυτοσυστάσεις έχουν την ειδυλλιακή αισθητική παλιών καρτ ποστάλ και στους πιο ηλικιωμένους τη θλίψη της προσαρμογής στο μετασοβιετικό καταναλωτισμό. Το παλιό κομμουνιστικό φάντασμα αντικαταστάθηκε από το όχι λιγότερο φοβιστικό φάντασμα της μοναξιάς και της ανασφάλειας.

Αποτυχίες και θαύματα

Θα 'λεγε κανείς όταν ένας διάσημος σκηνοθέτης, όπως ο Πίτερ Σέλαρς, και μια νομπελίστα της λογοτεχνίας, όπως η Τόνι Μόρισον, σμίγουν σε ένα κοινό εγχείρημα, το αποτέλεσμα δεν μπορεί να στραβώσει. Εν τούτοις, ο επίλογος «Δεσδαιμόνα» στον προπέρσινο «Οθέλο» ήταν απογοητευτικός. Η στραγγαλισμένη Δεσδαιμόνα αναλύει το γάμο της από το υπερπέραν. Τους χοντροειδείς μονολόγους σχολιάζει με μελό άριες μια Αφρικανή σοπράνο, ενώ ως δραματική αιχμή της νεκρωτικής βραδιάς φιγουράρει η συνάντηση της νεκρής με τη νέγρα παραμάνα της. «Ησουν η καλύτερή μου φίλη!», ονειροπολεί η λευκή. «Ημουν η σκλάβα σου», απαντά πικρά η μαύρη. Τόση αφέλεια, αποσβολώνει. Ή ίσως κάποιοι από μας παραείναι κυνικοί γι' αυτό το θέατρο.

Είναι εντυπωσιακό πώς ο μονόλογος ενός άγνωστου Βέλγου ηθοποιού μπορεί να καθηλώσει επί δύο ώρες μια τεράστια κατάμεστη αίθουσα. Ο 37χρονος Bruno Vanadem Broecke το καταφέρνει παίζοντας και μάλιστα στα γερμανικά! Η «Αποστολή» του David Van Renbrouck στηρίζεται σε συνεντεύξεις του συγγραφέα με Βέλγους ιεραπόστολους του Κονγκό, συμπυκνωμένες σε ένα είδος διάλεξης ενός εξ αυτών προς το κοινό της πατρίδας του πάνω στις εμπειρίες πενήντα χρόνων.

Ο εύθυμος, χαρισματικός άνδρας στην έδρα καλαμπουρίζει με τις άθλιες αφρικανικές οδικές συνθήκες «ζυγώνοντας ένα χωριό: ειδοποιούσα με ασύρματο "σε λίγο φτάνω - χτίστε μια γέφυρα!»), με την εξωπραγματική ηθική των καθολικών περί σεξ («η αγαμία απλώς δεν φτιάχτηκε για την Αφρική!»). Τόσο πιο άγριες είναι οι περιγραφές του από τους διάφορους εμφύλιους. «Θεέ!», φωνάζει απελπισμένος προς το τέλος. Και ο Θεός στέλνει μια μπόρα. Πράγματι, ένα σπουδαίο γεγονός του φεστιβάλ.

Με το καινούργιο του έργο «Neutral Hero» ήταν και φέτος παρών ο Νεοϋορκέζος Ρίτσαρντ Μάξγουελ, που δουλεύει μόνο με ερασιτέχνες και κηρύσσει την απόλυτα κοινότοπη καθημερινότητα σε τέχνη. Κάποτε αυτό ήταν μόδα. Σήμερα το κάνουν τόσο πολλοί που φαντάζει ήδη παλιό. Δώδεκα συμμετέχοντες (τρεις μουσικοί) κάθονται σε κύκλο σαν ομάδα αυτοθεραπείας, αφηγούμενοι αποσπάσματα της ζωής ενός άνδρα που εγκατέλειψε το χωριό του και χάθηκε στο πουθενά. Τη ροή της ιστορίας διακόπτουν άγριοι εφιάλτες και όμορφα απλά τραγούδια, «Βοήθησέ με, Θεέ, έχω χαθεί!». Παρ' όλη τη «μορμονική» ατμόσφαιρά της, η βραδιά δεν ήταν δυσάρεστη. Αλλωστε, περιείχε μια από τις πιο σύντομες ερωτικές σκηνές που έχω δει ποτέ. Εκείνη «δεν μπορώ». Εκείνος «σε παρακαλώ». Εκείνη σκαρφαλώνει πάνω του. Εκείνος «σ' ευχαριστώ».

Στη συνέχεια, οι τελευταίες παραγωγές των Μάρταλερ, Κάστορφ, Σερό. *