Σκηνοθέτες

• Η ΑΥΓΗ, 04.04.2015

Γράφει ο Πάνος Σκουρολιάκος*

• Οι σκηνοθέτες στη μακραίωνη πορεία του θεάτρου με την αποδοχή και την εμπιστοσύνη των θεατρίνων, προσέφεραν, προσφέρουν και έχουν ακόμα να προσφέρουν πολλά στο θέατρο

Eν αρχή ην ο ηθοποιός. Κάποιος που εμιμείτο ένα φυσικό φαινόμενο για να εξευμενίσει τη φύση, να βρέξει και να ευνοήσει τα σπαρτά ή να μη βρέξει και καταστρέψει σοδιές και πάρει ανθρώπινες ζωές. Έτσι αυτή η μίμηση έγινε μίμηση λατρευτική. Πέρασε στην θρησκεία και τις εκδηλώσεις της. Οι πιστοί του θεού Διόνυσου, πρόσθεσαν ένα καινούργιο στοιχείο, σημαντικό για την γέννηση του θεάτρου. Τον λόγο. Οι ύμνοι προς τον θεό του οίνου για τα παθήματά του ήταν οι μακρινοί πρόγονοι του θεατρικού κειμένου.
Κι όταν κάποιος ανέλαβε να απαντήσει στον χορό των ψαλλόντων τα προς στον Διόνυσο άσματα, γεννήθηκε ο πρώτος υποκριτής. Το θέατρο στην Αρχαία Ελλάδα εξελίχθηκε και κατά τη διάρκεια μεγάλων θρησκευτικών εορτών πρωτεύουσα θέση είχαν δραματικοί αγώνες στους οποίους έπαιρναν μέρος σπουδαίοι δραματουργοί. Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης και άλλοι πολλοί. Οι ίδιοι οι συγγραφείς ήταν αυτοί που «δίδασκαν» ηθοποιούς και άλλους παράγοντες της παράστασης. Υπ' αυτήν την έννοια, οι αρχαίοι τραγικοί ήταν και οι πρώτοι σκηνοθέτες.
Καθώς αναπτύσσεται το θέατρο κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, για να περάσει αργότερα σε Ευρώπη και στη συνέχεια στην υφήλιο ολόκληρη, οι ηθοποιοί ήταν αυτοί που εκ των ενόντων «έστηναν» την παράσταση. Ακόμα και σε περιπτώσεις μεγάλων δραματουργών και ηθοποιών ταυτόχρονα όπως ήταν ο Μολιέρος, αυτός που είχε την εποπτεία του ανεβάσματος δεν λειτουργούσε ως σκηνοθέτης με την έννοια που απέκτησε ο όρος από τον 19^ο αιώνα και μετά. Οι ανάγκες περιορίζονταν σε μια σκηνική διευθέτηση και στη διδασκαλία μέσα από την παραδομένη πείρα της συντεχνίας των θεατρίνων προς τους νεότερους της μαστόρικης τέχνης του θεάτρου.
Με την ανάπτυξη όμως του θεάτρου, υπήρξε η ανάγκη για τη σκηνική ερμηνεία των θεατρικών κειμένων με τέτοιον τρόπο, ώστε να διαφοροποιείται ένα νέο ανέβασμα, από τα προηγούμενα των ιδίων κειμένων. Ένα έργο κλασικό, άλλωστε, επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις. Εκείνος ο θεατρίνος λοιπόν που είχε την ευθύνη να επιβλέπει το ανέβασμα και να διευθετεί τα «μπες - βγες» στη σκηνή διατυπώνει σιγά - σιγά και μια προσωπική άποψη για το τι θα πρέπει να εκφράζει η παράσταση και ακόμα έχει συγκεκριμένες απαιτήσεις από τη σκηνογραφία, τη μουσική και την κίνηση. Οι ηθοποιοί και άλλοι συντελεστές τον αποδέχονται και του αναγνωρίζουν την ικανότητα να τους συντονίσει. Ο ηθοποιός άλλωστε έχει ανάγκη από ένα «τρίτο μάτι» και μια θεατρική προσωπικότητα ισχυρή, που θα τον καθοδηγήσει και θα του «διδάξει» τον ρόλο.
Η εξέλιξη της κοινωνίας, η ανάπτυξη των επιστημών και η καλλιέργεια των τεχνών επιβάλλουν και στο θέατρο να συντονιστεί με την εποχή του. Ο Ζολά δηλώνει πως το πειραματικό και επιστημονικό πνεύμα του αιώνα θα κερδίσει και το θέατρο. Σπουδαίος δημιουργός ο Αντρέ Αντουάν, δημιουργεί ένα θέατρο - χώρο πειραματισμού, όπου το καινούργιο γεννιέται και αναπτύσσεται για να κατακτήσει αργότερα τις μεγάλες θεατρικές αίθουσες και το ευρύ κοινό.
Πολλοί οι συνεχιστές και διαμορφωτές της τέχνης του σκηνοθέτη. Μιας τέχνης που άλλαξε τη ροή του θεάτρου, το εμπλούτισε, το αναβάθμισε και το εξελίσσει διαρκώς. Ο σκηνοθέτης και θεατρικός παιδαγωγός Κονσταντίν Στανισλάφσκι, γιος ενός βιομηχάνου και μιας Παριζιάνας ηθοποιού, ισχυροποίησε την τέχνη της σκηνοθεσίας. Μαζί με τον συνεργάτη του Ντεμιρόβιτς - Ντάντσενκο, δημιουργούν στην προεπαναστατική Ρωσία ένα θέατρο «προσιτό σε όλους». Οι σκηνοθεσίες του πάνω σε έργα των Γκόρκι και Τσέχωφ, μνημειώδεις. Πολλοί οι σημαντικοί σκηνοθέτες που πλούτισαν το θέατρο με νέες οπτικές. Βσέβολοντ Μέγιερχολντ, Μαξ Ράινχαρτ, Έρβιν Πισκάτορ, ο και δραματουργός Μπέρτολτ Μπρεχτ και άλλοι πολλοί.
Οι δημιουργίες των σκηνοθετών ήταν σε ευθεία συνομιλία με την εποχή τους. Έτσι, λοιπόν, μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του '17, ένα νέο θέατρο γεννιέται στη Σοβιετική Ένωση. Νεανικό, επαναστατικό, ερευνητικό. Το αισθητικό κίνημα του κονστρουκτιβισμού θριαμβεύει. Το θέατρο ανθεί ιδιαίτερα και ο Μέγιερχολτ κυριολεκτικά μεγαλουργεί. Η γραφειοκρατία όμως και η καθιέρωση του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού» στέρησε και σε αυτόν αλλά και σε άλλους ομότεχνούς του τη δυνατότητα της δημιουργίας.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η εξουσία των σκηνοθετών στο θέατρο ήταν απόλυτη. Σπουδαίοι του είδους αναδείχθηκαν. Μπρουκ, Μνούσκιν, Στρέλερ, Στάιν κ.ά. Να μνημονεύσουμε λίγους μόνο από τους πολλούς στης πατρίδας μας. Φώτος Πολίτης, Δημήτρης Ροντήρης, Κάρολος Κουν, Πέλος Κατσέλης, Σπύρος Ευαγγελάτος, Λευτέρης Βογιατζής.
Προς τα τέλη του 20ού αιώνα η παντοκρατορία του σκηνοθέτη αμφισβητήθηκε από τους ηθοποιούς. Διεκδίκησαν και κέρδισαν περισσότερο χώρο στη σκηνική δημιουργία. Η τάση που διαμορφώνεται τα τελευταία χρόνια είναι μια νέα συμφωνία ανάμεσα σε ηθοποιούς και σκηνοθέτες για τους κανόνες, τους όρους και τον βαθμό εξουσίας που διεκδικεί η κάθε πλευρά πάνω στη σκηνή. Μια διαδικασία εν εξελίξει...
Ένα είναι σίγουρο. Οι σκηνοθέτες στη μακραίωνη πορεία του θεάτρου με την αποδοχή και την εμπιστοσύνη των θεατρίνων, προσέφεραν, προσφέρουν και έχουν ακόμα να προσφέρουν πολλά στο θέατρο.

* Ο Πάνος Σκουρολιάκος είναι μέλος της Κ.Ε. του ΣΥΡΙΖΑ και βουλευτής Περιφέρειας Αττικής