Η σχέση της τέχνης με την τυραννία

• Δύο νέα θεατρικά έργα στο Λονδίνο με «πρωταγωνιστές» τους Μπουλγκάκοφ και Στάλιν

The Economist

Ακόμα και χωρίς τους περιορισμούς της λογοκρισίας, το σταλινικό καθεστώς προσφέρεται για σουρεαλιστική μεταχείριση. Πώς αλλιώς θα μπορούσε κανείς να χειριστεί καλλιτεχνικά τα τρελά καπρίτσια, την ανεξήγητη κλίμακα της σκληρότητας και την απίστευτη παράνοιά του; Δύο νέες θεατρικές παραγωγές στο Λονδίνο, που συμπτωματικά αφορούν τον Στάλιν και τον λογοτέχνη Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, χρησιμοποιούν πολύ αποτελεσματικά τη σουρεαλιστική φαντασία.

Η νέα εκδοχή του έργου του Μπουλγκάκοφ «Ο μαιτρ και η Μαργαρίτα» που παρουσιάζεται από τους Complicite, μια βρετανική θεατρική ομάδα γνωστή για τις τολμηρές παραγωγές της, άρχισε ήδη ευρωπαϊκή περιοδεία μετά τη σύντομη, θριαμβευτική σειρά παραστάσεων στο θέατρο Μπάρμπικαν του Λονδίνου. Η ανοικονόμητη, χαοτική δομή του σπουδαίου αυτού μυθιστορήματος του Μπουλγκάκοφ -που εμπλέκει στην πλοκή του τον διάβολο, ο οποίος επισκέπτεται μαζί με τη συνοδεία του τη Μόσχα του Στάλιν, ερωτικές σχέσεις επώνυμων προσώπων και την αφήγηση του «μαιτρ» για τον Πόντιο Πιλάτο και τον Ιησού- περιέργως δεν έχει αποθαρρύνει τις θεατρικές διασκευές. Σ’ αυτήν την τελευταία θεατρική μεταφορά, ο Σάιμον Μακμπάρνεϊ, ο σκηνοθέτης της Complicite, πλειοδοτεί: Αντί να προσπαθήσει να απλοποιήσει, αναμειγνύει όλες τις ιστορίες ενισχύοντας και καλλωπίζοντάς τις με multimedia. Υπάρχουν προβολές βίντεο, ηχητικά εφέ, μαριονέτες και σκηνές γυμνού: ένας κάτισχνος Ιησούς, μια ιπτάμενη, γυμνή Μαργαρίτα.

Το αποτέλεσμα είναι ένα ζοφερό καρναβάλι θεατρικών εφέ, που είναι απαιτητικό, ενίοτε εξαντλητικό για τον θεατή. Σαν τους αναγνώστες του βιβλίου, πολλοί θεατές θα επιθυμούσαν περισσότερους κωμικούς δαίμονες, όπως η γιγαντιαία, ακόλαστη γάτα. Το σύνολο, όμως, φωτίζει τα βασικά θέματα του βιβλίου: την υποκρισία των πολλών αλλά και τη συμπόνια ορισμένων, τον τρόπο που οι δειλοί άνθρωποι αποκτούν τους αδίστακτους ηγέτες που τους αξίζουν, αλλά κάποιες φορές ανυψώνονται σε μια ευγένεια που δείχνει ότι τους αξίζει κάτι καλύτερο.

• Φανταστικές συναντήσεις

Στους «Συνεργάτες», ένα σπινθηροβόλο καινούργιο έργο που παρουσιάζεται στο National Theatre, στο Λονδίνο, επίκεντρο είναι μια φανταστική σχέση ανάμεσα στον Στάλιν και τον ίδιο τον Μπουλγκάκοφ. Συγγραφέας του έργου είναι ο Τζον Χοτζ -γνωστός από τα σενάριά του στα φιλμ Trainspotting και Shallow Grave- και σκηνοθέτης ο σερ Νίκολας Χάιτνερ. Ο Μπουλγκάκοφ (Αλεξ Τζένινγκς) εξαναγκάζεται να γράψει ένα έργο με θέμα τα νεανικά χρόνια του δικτάτορα, με αφορμή τον εορτασμό των 60ών γενεθλίων του. Σε αντάλλαγμα, εκτός από τη ζωή του και εκείνη της γυναίκας του, του υπόσχονται να αρθεί η απαγόρευση του ανατρεπτικού δράματός του για τον Μολιέρο, σκηνές από το οποίο παρεισφρέουν στην κυρίως πλοκή, όπως και μερικά κωμικά όσο και φριχτά αποσπάσματα του έργου για τον Στάλιν. Αυτό, παρεμπιπτόντως, γράφεται από τον ίδιο τον Στάλιν, ο οποίος καλεί τον Μπουλγκάκοφ σε μυστικές συναντήσεις. Ο πραγματικός Μπουλγκάκοφ έγραψε στ’ αλήθεια κάποτε ένα έργο για τον νεαρό Στάλιν, που όμως ποτέ δεν παίχτηκε. Ο Στάλιν του τηλεφώνησε και ενδιαφέρθηκε κάποια στιγμή γι’ αυτόν, δεν υπάρχει όμως μαρτυρία για συνάντησή τους.

Ο Σάιμον Ράσελ Μπιλ είναι ένας ανατριχιαστικά αστείος Στάλιν. Εχει υιοθετήσει μια προφορά που ανακαλεί τη γεωργιανή καταγωγή του δικτάτορα και είναι πονηρός, δολοπλόκος, απειλητικός και διανοητικά ανασφαλής. Ενώ λοιπόν ο Στάλιν γαυγίζει το κείμενο της «βιογραφίας» του, ο Μπουλγκάκοφ, παλεύοντας με τους συμβιβασμούς του και τη συνείδησή του, υποχρεώνεται να κάνει τον γραφιά του δικτάτορα, διεκπεραιώνοντας από εκθέσεις με στόχους βιομηχανικής παραγωγής μέχρι στατιστικές θανάτων.

Και οι δύο θεατρικές παραγωγές εξερευνούν τη σχέση ανάμεσα στην τυραννία και τη δημιουργικότητα: την καλλιτεχνική δημιουργικότητα αλλά και την πιο ταπεινή, εκείνη που ποθεί να στηρίξει την αγάπη και τη ζωή σε συντριπτικούς καιρούς. Το έργο «Ο μαιτρ και η Μαργαρίτα» διατρανώνει ότι «τα χειρόγραφα δεν καίγονται». Το έργο «Συνεργάτες» δεν εκπέμπει τόση σιγουριά για την αντοχή της τέχνης («το τέρας πάντα νικάει», επιμένει ο Στάλιν) και θίγει τις δομικές ομοιότητες ανάμεσα στην τέχνη και το κυβερνάν. Και τα δύο είναι πολύ ωραία έργα, που επιζητούν μια αυθαίρετη τάξη πάνω σε αθέατους, επινοημένους ανθρώπους - μόνο που, στην περίπτωση του τυράννου, οι άνθρωποι ήταν πραγματικοί.

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 10/6/2012