- Συνέντευξη στον Σπύρο Κακουριώτη, Η ΑΥΓΗ: 05/08/2012
Η Gonda Van Steen γεννήθηκε στο Βέλγιο, όπου και έλαβε πτυχίο Κλασικής Φιλολογίας. Συνέχισε τις σπουδές της στο Πρίνστον, απ’ όπου έλαβε διδακτορικό στην Κλασική και Νεοελληνική Φιλολογία. Διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Φλώριδας, στην έδρα Ελληνικών Σπουδών Α. Ν. Κάσας, αρχαία και νέα ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία. Το πρώτο της έργο, Venom in Verse: Aristophanes in Modern Greece, εκδόθηκε το 2000, για να ακολουθήσουν τα Liberating Hellenism from the Ottoman Empire και το Theatre of the Condemned. Στα ελληνικά μεταφρασμένα άρθρα της περιλαμβάνονται στους τόμους Αττική κωμωδία: Πρόσωπα και προσεγγίσεις (Gutenberg, 2011) και Χ και ΧΙ Διεθνής συνάντηση αρχαίου ελληνικού δράματος (Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, 2007).
Το ραντεβού μας με την καθηγήτρια Gonda van Steen, κατά την ολιγοήμερη παραμονή της στην Αθήνα, ορίστηκε στα γραφεία του Πανελλαδικού Συνδέσμου Αγωνιστών ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης. Καθόλου περίεργο, μιας και ανάμεσα στα μέλη του συγκαταλέγονται μερικοί από τους καλύτερους πληροφορητές της για το θέατρο των εξορίστων, στη Μακρόνησο, τον Αη Στράτη, το Τρίκερι... Αυτό είναι το θέμα του πρόσφατου βιβλίου της Theatre of the Condemned: Classical Tragedy on Greek Prison Islands, το εξώφυλλο του οποίου κοσμεί φωτογραφία από το αυθεντικό πρόγραμμα της παράστασης των Περσών στον Αη Στράτη, που φιλοτέχνησε ο Χρίστος Δαγκλής. Το θέατρο ως μορφή αντίστασης, λοιπόν, το θέατρο σε στιγμές πολιτικής κρίσης, ήταν το κεντρικό θέμα της συζήτησής μας, η οποία επεκτάθηκε και στην εποχή της χούντας, που θα αποτελέσει θέμα του επόμενου βιβλίου της...
* Γιατί ασχοληθήκατε με το θέατρο στα νησιά της εξορίας;
Το επιστημονικό μου ενδιαφέρον στρέφεται γύρω από το ελληνικό θέατρο σε στιγμές πολιτικής κρίσης. Είχα σκοπό εδώ και καιρό να ασχοληθώ με το θέατρο την περίοδο της χούντας (είναι το βιβλίο πάνω στο οποίω δουλεύω τώρα), αλλά πάντα έπεφτα πάνω σε ανθρώπους που είχαν ήδη βρεθεί στην εξορία την περίοδο του εμφυλίου. Έτσι, συνειδητοποίησα πως έπρεπε να ασχοληθώ αποκλειστικά με το θέατρο στην εξορία, για να καταλάβω ποια ήταν η κατάσταση, πώς λειτουργούσε η λογοκρισία, ποια η αντιμετώπιση των αριστερών και πώς οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι έκαναν αργότερα θεατρική καριέρα, την εποχή της χούντας.
* Πιστεύετε ότι η εμπειρία της εξορίας επηρέασε τους καλλιτέχνες αυτούς σε όλη την επόμενη περίοδο;
Σε κάποιους ηθοποιούς η ενασχόλησή τους αυτή έδινε την αίσθηση ότι η καριέρα τους δεν είχε σταματήσει, αφού ορισμένοι βρέθηκαν από το Εθνικό Θέατρο απευθείας στην εξορία. Εκεί ο Κατράκης διαμόρφωσε την ιδεολογία του πάνω στο θέατρο. Όταν απολύεται, το 1955-56, φτιάχνει το Λαϊκό Θέατρο, το οποίο είχε την άποψη ότι τα μεγάλα έργα μπορούν να γίνουν κατανοητά από το ευρύ κοινό, αρκεί οι καλλιτέχνες να τα παρουσιάσουν με τοΝ σωστό τρόπο. Ήθελε με πείσμα να εκμεταλλευτεί την εμπειρία του θεάτρου της εξορίας και να τη μεταλαμπαδεύσει στη δουλειά του στην Αθήνα. Κυρίως, την αντίληψη ότι το θέατρο μπορεί να αποτελέσει μια σημαντική μορφή αντίστασης, να εκπαιδεύσει το κοινό ώστε να κατανοεί τι γίνεται γύρω του. Τα πρόσωπα βέβαια αλλάζουν, την εποχή της χούντας είναι οι φοιτητές και οι νέοι που ανακαλύπτουν ξανά τη δύναμη αυτή του θεάτρου, όμως οι επιρροές από την εποχή του εμφυλίου υπάρχουν κι αυτές.
* Θα θέλατε να μας πείτε δυο λόγια για το Θέατρο των καταδικασμένων;
Μολονότι ο υπότιτλός του είναι Η αρχαία τραγωδία στα νησιά της εξορίας, δεν εστιάζω μόνο σε αυτήν. Κυρίως με ενδιαφέρει το πολιτικό, πολιτιστικό και εκπαιδευτικό πλαίσιο που δημιούργησαν οι ίδιοι οι πολιτικοί εξόριστοι, μέσα στο οποίο έκαναν και θέατρο. Είναι ένα πλαίσιο που λειτουργούσε με διαφορετικό τρόπο στη Μακρόνησο, στον Αη Στράτη ή στις γυναίκες στο Τρίκερι.
Εξετάζω πώς ξεκίνησαν σε κάθε έναν από αυτούς τους τόπους εξορίας οι θεατρικές παραστάσεις: ποιος πήρε την πρωτοβουλία, ποια άτομα συμμετείχαν, τι στάση κράτησε η διοίκηση... Και στα τρία νησιά που ερεύνησα, το θέατρο και η εκπαίδευση γενικότερα λειτουργούσε με διαφορετικό τρόπο ανάμεσα στις ομάδες των κρατουμένων, αλλά και των φυλάκων. Στη Μακρόνησο, π.χ., οι θεατρικές παραστάσεις συνέφεραν και τη διοίκηση. Στον Αη Στράτη ήταν περισσότερο ανεξάρτητη και δημιουργική δουλειά, ενώ για τις γυναίκες στο Τρίκερι ήταν περισσότερο θέμα πνευματικής αλληλοϋποστήριξης... Στο βιβλίο μου ξεκινώ από τη Μακρόνησο, γιατί αυτό μου επιτρέπει να μιλήσω για το πολιτικό πλαίσιο της περιόδου του Εμφυλίου.
Στο δεύτερο μέρος εξετάζω την Αριστερά όχι πλέον από την πλευρά του θύματος, αλλά από εκείνη του θύτη: μιλώ για τον Άρη Αλεξάνδρου και την Αντιγόνη του, την οποία ξεκίνησε να γράφει στη Μακρόνησο, κατέστρεψε το χειρόγραφο και μετά, στον Αη Στράτη, την ξαναέγραψε, αλλά ποτέ δεν του επέτρεψαν να την παρουσιάσει.
Η Αντιγόνη δεν παραστάθηκε παρά μόνο το 2003. Αυτό για μένα ήταν αινιγματικό: Αφού οι κρατούμενοι έψαχναν διαρκώς έργα που να τους εκπροσωπούν, γιατί δεν χρησιμοποίησαν ένα έργο που μιλούσε και για τις συνθήκες που τους αφορούσαν; Ο Άρης Αλεξάνδρου ήταν μια ειδική περίπτωση μέσα στην αριστερά, στην οποία έπρεπε να αναφερθώ. Προσπαθώ να μιλήσω και για τους αριστερούς που βασανίστηκαν στη Μακρόνησο αλλά και για όσους υπήρξαν θύματα των συντρόφων τους.
Το 2005, σε ένα άρθρο μου στο Journal of Modern Greek Studies, παρουσίαζα την παράσταση στη Μακρόνησο σαν να ήταν αποκλειστικά μια πράξη αντίστασης. Όμως στη συνέχεια κατάλαβα ότι δεν ήταν έτσι. Στους στρατιωτικούς στη Μακρόνησο άρεσε που οι «δικοί τους» κρατούμενοι έκαναν μια τέτοια παράσταση, γι’ αυτό επέτρεψαν να παιχτεί. Υπήρχε ένα είδος «συμφωνίας», καθώς εκτός από τους κρατούμενους συνέφερε και τη διοίκηση να παρουσιαστεί μια θεατρική παράσταση, στην οποία έφερναν επισκέπτες απ’ έξω προκειμένου να δείξουν το «έργο» τους κ.λπ.
Βέβαια, η συμμετοχή στις θεατρικές παραστάσεις αφορούσε τους κρατούμενους που οι υπεύθυνοι των Ταγμάτων θεωρούσαν πως τελικά θα υπέγραφαν δήλωση. Όσοι αρνούνταν και προέβαλλαν πείσμονα αντίσταση βρίσκονταν στην απομόνωση και δεν τους επιτρεπόταν καμία συμμετοχή. Πάντως, γενικά, ανάμεσα στα διάφορα Τάγματα του νησιού υπήρχαν μεγάλες διαφοροποιήσεις στο τι τους επέτρεπαν να κάνουν και πώς το παρουσίαζαν προς τα έξω.
* Γύρω από την αρχαία τραγωδία υφίστατο μια διαρκής μάχη ερμηνειών ανάμεσα στις δύο πλευρές;
Ο καθένας καταλαβαίνει εκείνο που θέλει να καταλάβει. Όταν παίζονταν οι Πέρσες, οι φύλακες θεωρούσαν ότι επρόκειτο για ένα έργο πατριωτικό ή εθνικιστικό, που αφορούσε τη νίκη των Ελλήνων εναντίον των Περσών. Όμως το δράμα μιλά και για την ήττα σε έναν πόλεμο, για τους νικημένους. Υπάρχουν και οι δύο πλευρές. Οι φύλακες θα καταλάβουν τη μία, οι κρατούμενοι κάτι άλλο. Στη Μακρόνησο έπαιξαν και τονΦιλοκτήτη, όπου στο τέλος του υπάρχει η συμφιλίωση και ο ήρωας ξαναμπαίνει στον πόλεμο και οι Έλληνες καταλαμβάνουν την Τροία. Οπότε μια ερμηνεία θα μπορούσε να ήταν: «να υπογράψουμε, να μπούμε στον πόλεμο και να τελειώσει ο Εμφύλιος». Όμως, ο Φιλοκτήτης αφορά επίσης έναν άνθρωπο που υποφέρει απομονωμένος σε ένα νησί, έναν άνθρωπο που τον έχει απορρίψει η ίδια η κοινωνία στην οποία ανήκε. Οπότε κάθε πλευρά μπορούσε να αντιληφθεί εκείνο που της ταίριαζε. Το σημαντικό ήταν να περνά το έργο από τη λογοκρισία.
* Στην εξορία οι κρατούμενοι έπαιζαν μόνο αρχαίες τραγωδίες;
Όχι, παρουσίαζαν και πολλά άλλα έργα. Έπαιζαν διάφορα ηθογραφικά έργα, όπως του Μπόγρη, ξέρετε, τη φτωχή τίμια κοπέλα που παντρεύεται τον σωστό πλούσιο άνδρα κ.λπ., έργα που προωθούσαν την ιδέα πως αν κάνεις το σωστό και υπογράψεις δήλωση, θα ενταχθείς στην οικογένεια του έθνους...
Φαίνεται πως τέτοιου είδους παραστάσεις αποτελούσαν πρωτοβουλία της διοίκησης του στρατοπέδου, που έβρισκε τους «κατάλληλους» ανθρώπους να τα ανεβάσουν, οι οποίοι καλούσαν και άλλους συγκρατούμενούς τους για να βοηθήσουν. Ήταν έργα ήδη γνωστά από τη δεκαετία του ’30, τα οποία δεν μπορούσαν να αλλάξουν ιδιαίτερα. Ακόμη, δημιούργησαν χορωδίες και παρουσίαζαν και ελαφρές κωμωδίες. Κάποιοι, όπως ο Αλεξάνδρου, έγραψαν και διάφορα μικρά έργα για να παιχτούν ή διασκεύαζαν ξένα. Στη Μακρόνησο είχαν διασκευάσει το έργο του Ο’ Νηλ Μέρες χωρίς τέλος...Ταυτόχρονα παρουσίαζαν έργα που ταίριαζαν στις θρησκευτικές ή εθνικές επετείους, Πάσχα, 25η Μαρτίου κ.λπ., και σε αυτό βοηθούσαν και οι φύλακες.
Η Μακρόνησος, λοιπόν, είναι αρκετά σύνθετη περίπτωση. Στον Αη Στράτη, από την άλλη μεριά, το θέατρο ήταν πολύ πιο ανεξάρτητο και γι’ αυτό πιο ενδιαφέρον, γιατί εκεί εξέφραζαν τον εαυτό τους. Παίζονταν έργα υψηλού επιπέδου, όπως οι Πέρσες, Σαίξπηρ...
Μιλώντας πρόσφατα με τον Γιώργο Φαρσακίδη, μου είπε πως και στο Λακκί Λέρου, κατά τη διάρκεια της χούντας, δημιούργησαν θεατρική ομάδα και έπαιξαν και πάλι τους Πέρσες. Η εμπειρία υπάρχει και οι παλιοί την κουβαλούν μέχρι το τέλος της χούντας.
Στον Αη Στράτη και στο Τρίκερι είναι ξεκάθαρο πως στόχος ήταν η επιμόρφωση των συγκρατουμένων και η δημιουργία ομαδικής δουλειάς. Θέλουν να πολεμήσουν την ιδέα ότι τα καλύτερα χρόνια τους τα περνούν χωρίς να κάνουν κάτι δημιουργικό πνευματικά. Οι μορφωμένοι, οι ηθοποιοί, μαζεύουν τους άλλους για να κάνουν κάτι όλοι μαζί.
* Ποια σχέση βλέπετε να υπάρχει ανάμεσα σε αυτές τις δύο ομάδες, τους μορφωμένους κρατούμενους και τους υπόλοιπους;
Οι μορφωμένοι παίρνουν την πρωτοβουλία, αλλά οι υπόλοιποι καμαρώνουν πάρα πολύ για τη συμμετοχή τους, είναι κάτι που τους ανεβάζει το ηθικό, κι αυτό είναι σημαντικό. Υπάρχουν, βέβαια, και παράπονα, για παράδειγμα στις φυλακές Αβέρωφ. Γράφει μια κοπέλα σε επιστολή της ότι όλες οι άλλες γυναίκες μαζεύονταν και έπαιζαν θέατρο, σε αυτήν όμως, επειδή ήταν από επαρχία, δεν της το επέτρεψαν. Καταλαβαίνει κανείς ότι υπάρχουν κλίκες, διαφωνίες μεταξύ τους. Κάποιους τους απομονώνουν και δεν τους μιλούν καν. Όλες αυτές οι διαφωνίες φαίνονται και όσοι τις υφίστανται τις αντιμετωπίζουν με πολύ άγχος και πίκρα. Ειδικά στου Αβέρωφ φαίνεται καθαρά ότι υπάρχουν και κοινωνικές διακρίσεις. Γυναίκες από λαϊκά στρώματα παραπονιούνται ότι οι άλλες τις βλέπουν σαν υπηρέτριές τους. Τα απομνημονεύματα τα έγραψαν άνθρωποι που ήταν μορφωμένοι. Έχουμε ελάχιστες μαρτυρίες από απλούς ανθρώπους, που δεν είχαν ευκολία με το γράψιμο. Παρότι μιλάμε για αλληλεγγύη και ομαδική δουλειά, τελικά οι ανθρώπινες αδυναμίες είναι παρούσες. Ό,τι υπήρχε στην κοινωνία το κουβαλούσαν και στις φυλακές.
* Είστε κλασική φιλόλογος, όμως όλα σας τα έργα έχουν να κάνουν με τη σύγχρονη πρόσληψη των αρχαίων κειμένων...
Σταδιακά, όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον μου στρεφόταν προς το νεοελληνικό θέατρο. Ξεκίνησα με την πρόσληψη του Αριστοφάνη στον 19ο και τον 20ό αιώνα, γιατί ήθελα να συνδυάσω τα αρχαία με τα νέα ελληνικά. Ο Αριστοφάνης στη σύγχρονη κοινωνία είναι μια λαϊκή μορφή θεάτρου, αντίθετα απ’ ό,τι η τραγωδία. Ας είμαστε ειλικρινείς: Μπορεί στη Μακρόνησο να ανέβασαν τραγωδία και να καμάρωναν γι’ αυτό, όμως αυτός που τους συγκίνησε ήταν ο Θανάσης Βέγγος με τα καλαμπούρια του, που τα είχαν ανάγκη πιο πολύ... Όμως το γεγονός ότι έχω κάνει κλασικές σπουδές με βοηθά πάρα πολύ στο να διατυπώνω ερωτήματα, π.χ. τι σημαίνει να επιλέξουν τον Φιλοκτήτηστα ξερονήσια, που κατά τα άλλα είναι ένα έργο που δεν παίζεται συχνά.
Ένα ακόμη βιβλίο μου αφορά έναν Γάλλο περιηγητή των αρχών του 19ου αιώνα, που βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη και παρακολουθεί μία παράσταση των Περσών - είναι ο ίδιος που κλέβει την Αφροδίτη της Μήλου και την πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται για μια αντιφατική προσωπικότητα, που είναι φιλέλληνας, παρακολουθεί την παράσταση των Περσών και στηρίζει τους Έλληνες, όμως, αν βρει την ευκαιρία να πάρει το άγαλμα μαζί του, θα το κάνει.
Το επόμενο βιβλίο μου, όμως, που θα ασχολείται με την περίοδο της χούντας, αφορά καθαρά το νεοελληνικό θέατρο.
* Σχετικά με την περίοδο της χούντας, θα μελετήσετε όλο το θεατρικό τοπίο ή συγκεκριμένες παραστάσεις;
Στο πρώτο μέρος εξετάζω τα κοινωνικά κινήματα και τον ρόλο που έπαιζε το θέατρο, τη λογοκρισία και πώς λειτουργούσε και μετά ασχολούμαι με συγκεκριμένες παραστάσεις που χρησιμοποιώ παραδειγματικά, αναλύω την παράσταση για να περιγράψω τι γίνεται, πού αντέδρασε η λογοκρισία κ.λπ.
Εξετάζω το Ελεύθερο Θέατρο και την παράσταση Η ιστορία του Αλή Ρέτζο, αναλύοντας τι σημαίνει ο Μπρεχτ και το θέατρο του παραλόγου για μια νεανική ομάδα. Επέλεξα επίσης μια παράσταση από τη Θεσσαλονίκη, το Τρομπόνι του Μάριου Ποντίκα, που μιλά επί σκηνής για βασανιστήρια την εποχή του Πολυτεχνείου. Επέλεξα επίσης και μία «κλασική» παράσταση, το Μεγάλο μας τσίρκο. Ένα ερώτημα επίσης είναι τι κάνει από την πλευρά του το καθεστώς. Προωθεί κάποιο είδος θεάτρου; Οπότε ασχολούμαι και με τα μεγάλα θεάματα που διοργάνωσε η χούντα στο Στάδιο, για την «Πολεμική αρετή των Ελλήνων» κ.λπ.
Πιστεύω πως η περίοδος αυτή ήταν η πιο καθοριστική, που πραγματικά άλλαξε το νεοελληνικό θέατρο για τα επόμενα χρόνια. Αφενός, ο Έλληνας συγγραφέας μπήκε δίπλα στους μοντέρνους ξένους δραματουργούς και η νεοελληνική δραματουργία πήρε διαστάσεις σημαντικού ρεύματος. Αφετέρου, δημιουργήθηκαν σχήματα, όπως το Ελεύθερο Θέατρο, τα οποία, ακόμη κι αν δεν κράτησαν πολύ, ανανέωσαν το θεατρικό τοπίο. Οι θεατές κατάλαβαν ότι εκεί γίνεται η ανανέωση, εκεί κυκλοφορούν οι νέες απόψεις και όχι στο Εθνικό Θέατρο, που δεν ήταν πια το μοναδικό σχήμα το οποίο είχε κύρος. Αυτή η κίνηση ξεκινά από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 και συνεχίζεται όλο και πιο τολμηρά, με μοντέλο για όλους το Θέατρο Τέχνης. Η αποκέντρωση είναι επίσης μια ιδέα που αρχίζει να κυριαρχεί εκείνη την εποχή, όχι μόνο με τα σχήματα που πήγαιναν στην επαρχία αλλά και με τον Μιχαηλίδη στη Ν. Ιωνία, τη Στοά στου Ζωγράφου, το Εργαστήρι της «Τέχνης» στη Θεσσαλονίκη κ.λπ.
Πιστεύω ότι το βιβλίο αυτό θα προσεχθεί περισσότερο, μιας και πολύ περισσότεροι άνθρωποι εκείνης της εποχής βρίσκονται ακόμη εν ζωή. Άλλωστε, ο Γιώργος Κοτανίδης με το βιβλίο του Όλοι μαζί, τώρα! άρχισε έναν διάλογο γι' αυτήν την περίοδο, ο οποίος νομίζω ότι θα συνεχιστεί και θα είναι δημιουργικός.
* Προγραμματίζετε τη μετάφραση του βιβλίου σας για το θέατρο στην εξορία στα ελληνικά;
Ελπίζω να γίνει κάποια στιγμή. Είναι νωρίς ακόμη, και το οικονομικό περιβάλλον δεν βοηθά.
No comments:
Post a Comment