Ωδίνη στο σανίδι

• Της Ελευθερίας Ράπτου*Η ΑΥΓΗ: 05/08/2012

Σε πολλές από τις παραστάσεις της φετινής θεατρικής χρονιάς η κρίση, η ιστορία, η πολιτική ήταν τα κεντρικά παραστασιακά στοιχήματα. Οι δημιουργοί (σκηνοθέτες, ηθοποιοί, συγγραφείς) επικαλέστηκαν την ελληνική οικονομική δυσχέρεια ως αιτία της σκηνοθετικής γραμμής, της παραγωγής, της θέσης, της άποψης. Η οικονομική δυσκολία μεταβλήθηκε σε σημασιολογική συνιστώσα έργου και παράστασης. Μέσα από το πλήθος των ετερόκλητων, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς το ύφος, παραστάσεων, διαγράφονται με βεβαιότητα τουλάχιστον δύο «αγωνιώδη» ζητήματα. Το πρώτο, και ίσως το πιο προφανές, είναι η ανάγκη του καλλιτέχνη να ερμηνεύσει την εποχή του μέσα από τις συμπτώσεις της, να χωρέσει μέσα στο νέο και έωλο πλαίσιο, να αφουγκραστεί τους κοινωνικούς, πολιτικούς και πολιτιστικούς κλυδωνισμούς και να μεταστοιχειώσει τα ερεθίσματα σε καλλιτεχνικό αλλά και βιοποριστικό έργο.

Σε δεύτερο επίπεδο αναδεικνύεται η ιστορική, ατομική αλλά και συλλογική ανάγκη να ξανακοιτάξει η ελληνική κοινωνία τον εαυτό της, να ορίσει εκ νέου όσα τη συνέχουν και την ταυτοποιούν. Ωστόσο, στο θεατρικό τοπίο με τη σχεδόν πληθωριστική επιτελεστική ποικιλία, οι αναγνώσεις του συλλογικού προβλήματος και η διαχείριση του ιστορικού αποθέματος αποδεικνύονται στόχοι απαιτητικοί. Το μεταμοντέρνο «κοίταγμα» της Ιστορίας, που αποτελεί ιδιαίτερα ελκυστική προσέγγιση για πολλούς καλλιτέχνες του θεάτρου, τόσο στη διεθνή όσο και στην ελληνική σκηνή, είναι από μόνο του ένα εγχείρημα με αμφίρροπη έκβαση, που απαιτεί τόσο την τεχνική «ευκινησία» και «πολυγλωσσία» όσο και τη θεωρητική θεμελίωση της εκάστοτε προσπάθειας.

Για τον Jameson «το μεταμοντέρνο δύναται να θεωρηθεί ως μια απόπειρα να στοχαστούμε ιστορικά το παρόν σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται κατά βάση από τη λήθη του ιστορικού». Για τον Foucault έχει συμβεί η μετάβαση από τη σφαιρική στη γενική ιστορία, στο παιχνίδι των συσχετίσεων και των επικρατήσεων και όχι των αναλογιών. Υπ' αυτό το πρίσμα το παιχνίδι των παραπομπών, η συμβαντολογική προσέγγιση του λόγου και της πράξης, η ανασκοπική αναγκαστικότητα μέσα από τα υφιστάμενα σημασιολογικά πλαίσια, η επικαιρότητα, ο αμφίσημος χώρος εντός του οποίου εκδηλώνεται η παραστασιακή δράση, το παιχνίδι των παρασημάνσεων, η σκηνική παραθετικότητα και οι ποικίλοι χρονισμοί συνιστούν ένα σύνολο από παλινδρομήσεις και ανακατανομές που φέρουν στην επιφάνεια ένα πολλαπλό παρελθόν, το οποίο επιδέχεται πλήθος ερμηνειών και μετασχηματισμών. Σε αυτό το περιβάλλον είναι μάλλον αδύνατο και πιθανόν άτοπο να προσπαθούμε να καταλήξουμε μέσα από το θέατρο σε συμπεράσματα για την ταυτότητα και την ετερότητα, δηλαδή σε μια τελική διαπίστωση για το ποιοι είμαστε και πώς φαινόμαστε. Το μόνο που ίσως μπορεί να διακινηθεί είναι κομμάτια εικόνας, δέσμες ιστορικών ιχνών, η προσωπική οδύνη του καλλιτέχνη, η ανάγκη του θεατή να αποτελέσει μέρος του πολιτιστικού τοπίου...

Ο απαρέμφατος ενεστώτας, το αδυσώπητο τώρα, που ηγεμονεύει στις μεταμοντέρνες παραστάσεις, δεν επιτρέπει την ουσιαστική διερώτηση για την ιστορική διάσταση του υποκειμένου, γιατί απλά δεν προσεταιρίζεται την τελικότητα, αλλά ούτε και την τελεολογία ή την παρηγορία, δηλαδή μια αφήγηση που θα θέτει το συλλογικό υποκείμενο εκ νέου στην τροχιά της ιστορικής προοπτικής. Η μεταμοντέρνα παράσταση, ωστόσο, μπορεί (και αυτό είναι ένα από τα πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία της) να καθρεφτίσει την κρίση και να αισθητικοποιήσει την αγωνία και την πολλαπλότητα του φαινομένου, παρωδώντας τις πολιτικές και πολιτιστικές εκχυμώσεις. Μπορεί να πενθήσει. Μπορεί όμως να οραματιστεί;

* Η Ελευθερία Ράπτου είναι θεατρολόγος, ΜΑ Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ